|
|
Тыматы Снайдэр
Спрэчк³ за л³то¢ска-беларускую Айчыну
Прадмова
Праца сучаснага амерыканскага г³сторыка Тыматы Снайдэра1 ¢ражвае тым, што навука ¢ ёй мяжуе з публ³цыстыкай, з мастацк³м словам. Сюжэт будуецца на найно¢шых здабытках заходняй г³старыяграф³³, у тым л³ку польскай ³ летув³скай. А¢тар дэманструе нечаканыя ракурсы г³сторы³, арыг³нальныя ³нтэрпрэтацы³, незвычайныя ацэнк³ ³ высновы. У цэнтры яго твору ста³ць Летува, а дакладней г³сторыя выпрацо¢к³ ³ рэал³зацы³ летув³скай нацыянальнай ³дэ³, а кал³ яшчэ больш дакладна, дык роля ¢ гэтым працэсе г³старычнай спадчыны Вял³кага Княства Л³то¢скага, В³льн³ ³ суседн³х дзяржава¢. Гаворка ³дзе пра перамогу Летувы ³ ¢ той самы час пра страты Беларус³.
Беларускаму чытачу будзе карысным пазнаём³цца з развагам³ незаангажаванага г³сторыка аб тым, што такое летув³ск³ этн³чны нацыянал³зм, хто бы¢ памочн³кам Летувы ¢ спрэчцы за В³льню ³ чым матывавалася тая дапамога. Так крытычна летув³скую г³старычную канцэпцыю, здаецца, яшчэ н³хто не ацэньва¢. У вын³ку своеасабл³вай эксьпертызы, якую правё¢ Тыматы Снайдэр, выя¢леныя выток³ шматл³к³х г³старыяграф³чных м³фа¢.
Цяпер, кал³ Летува ¢л³лася ¢ Е¢разьвяз, яе падыходы да ¢ласнай г³сторы³ мусяць адпавядаць е¢рапейск³м стандартам. Е¢рапейская традыцыя не змагаецца з м³фам³ яна зьн³жае ³х статус, пазба¢ляе арэолу выключнасьц³, бясспрэчнасьц³, абсалютнасьц³ ³ тым дае ро¢ную магчымасьць для м³фатворчасьц³ (а гэта рэч непазьбежная) ус³м народам з агульнай г³старычнай спадчынай. Так, здабытк³ Рымскай ³мперы³ належаць ус³м заходнее¢рапейск³м кра³нам. ``Прыватызо¢ваць'' яе н³хто не спрабуе.
Беларускую г³старыяграф³ю амерыканск³ г³сторык, на жаль, ведае мала. Ва ¢сяк³м разе, ён ня вельм³ крытычна став³цца да шмат як³х тэрм³на¢ ³ ацэнак м³нулага Беларус³, запазычаных з праца¢ польск³х ³ летув³ск³х г³сторыка¢. Недасканалае веданьне беларускай г³сторы³ прымушае а¢тара карыстацца аналог³ям³ ³ ¢ласным³ рэфлекс³йным³ мадэлям³, як³я часам разыходзяцца з г³старычнай пра¢дай. Гэтая акал³чнасьць запатрабавала шэрагу каментарыя¢ да тэксту. (Тым больш, што Т.Снайдэр перабольшвае культурныя этн³чна польск³я ¢плывы на Беларусь ³ недаацэньвае небясьпеку ³ эфекты¢насьць рус³ф³кацыйнай пал³тык³ ¢ Расейскай ³мперы³.)
Аднак важна ³ншае. Беларусь, мяркуючы па працы Снайдэра, паступова cтанов³цца па¢навартасным суб'ектам м³жнароднай г³старыяграф³³. М³нулае суверэннага е¢рапейскага народу ¢жо нельга зама¢чаць.
Летува, безумо¢на, дае гера³чны прыклад нацыянальнага самасьцьвярджэньня. Але ц³ прыдаецца яе досьвед для Беларус³, якая здавён выб³рала больш ``шляхетны'' шлях? Летув³ская перамога хутчэй траг³чная. Летув³ск³ нацыянальны праект выбудаваны на скажэньн³ г³сторы³. Цаной яго рэал³зацы³ сталася разбурэньне ¢н³кальнай культурнай прасторы з цэнтрам у В³льн³. Ад таго пацярпела ня тольк³ Беларусь. Дык ц³ варта зайздросьц³ць летув³сам? Такая думка м³жвол³ прыходз³ць пасьля прачытаньня тых разьдзела¢ кн³г³ Тыматы Снайдэра, як³я прысьвячаюцца праблемам нацыянальнага самасьцьвярджэньня народа¢ былога Вял³кага Княства Л³то¢скага.
Уладз³мер Арло¢
Захар Шыбека,
доктар г³старычных навук.
Спрэчк³ за л³то¢ска-беларускую Айчыну
Разьдзел 1. Вял³кае Княства Л³то¢скае (15691863 гг.)
O Litwo! Ojczyzna moja…
Адам М³цкев³ч. ``Пан Тадэвуш'' (1834 г., Парыж)
У Сярэднявеччы Вял³кае Княства Л³то¢скае было адной з наймагутнейшых дзяржава¢ ва Усходняй Е¢ропе. У 1991 г. Летув³ская Рэспубл³ка стала адной з невял³к³х кра³на¢ Балты³. Яе стал³ца В³льня у м³нулым была стал³цай ВКЛ. Але за вонкавай пераемнасьцю хаваюцца вел³зарныя зьмены. Пяць стагодзьдзя¢, што папярэдн³чал³ 1991 г., летув³ская мова ¢ В³льн³ ня тольк³ не была дзяржа¢най большасьць жыхаро¢ ёю не карысталася. Перад Другой сусьветнай вайной у кожнай трэцяй хаце гаварыл³ на ³дышы, на вул³цы, у касьцёле ³ школе па-польску, а там, дзе сканча¢ся горад, па-беларуску. У 1939 г., кал³ Савецк³ Саюз адрэза¢ В³льню ад Польшчы, амаль н³хто з месьц³ча¢ не разма¢ля¢ па-летув³ску. Як жа сталася, што ``Л³тва'' сёньня азначае тое, што азначае, невял³кую незалежную нацыянальную дзяржаву са стал³цай у В³льн³? Як сучаснасьць зьвязаная з м³ну¢шчынай (³ ц³ зьвязаная ¢вогуле)?
Сучаснасьць вытлумачаецца як вын³к няспра¢джаньня ³ншых магчымасьця¢. З сярэдз³ны XVI ст. ³ да сярэдз³ны ХХ ст. В³льня была цэнтрам польскай ³ габрэйскай цыв³л³зацыя¢. Перш чым ператварыцца сучасным летув³ск³м горадам, В³льня страц³ла сваю польскасьць ³ габрэйскасьць. Кал³сьц³ В³льня была стал³цай вял³кай шматнацыянальнай дзяржавы. Каб яна зраб³лася стал³цай невял³кай кра³ны, мус³л³ не ажыцьцяв³цца планы адрадз³ць на новым этапе ¢ форме федэрацы³ кол³шняе Вял³кае Княства. Ня ста¢ горад н³ расейск³м, нягледзячы на амаль дзьвесьце гадо¢ панаваньня Масквы ³ Пецярбургу, н³ беларуск³м, нягледзячы на значную колькасную перавагу ¢сходн³х славяна¢ сярод сялянства. У В³льн³ перамагла мадэрная летув³ская нацыянальная ³дэя, што палягае на г³старычным ³ мо¢ным чыньн³ках. (Аднак жа мы пабачым, што летув³ск³м нацыянальным дзеячам, як³я марыл³ пра В³льню, мала чым магл³ дапамагчы г³сторыя ³ мова.) Як у так³х абстав³нах на пэ¢най тэрыторы³ замацо¢ваецца пэ¢ная нацыянальная ³дэя? ² чаму тая, а ня ³ншая?
Навачасныя нацыянальныя ³дэ³ па¢стал³ ¢ шчыльнай лучнасьц³ ³ ¢ жорсткай барацьбе са сва³м³ папярэдн³цам³. ``Г³старычная пераемнасьць'', ``справядл³васьць'', усё тое, што складае падмурак нацыянальнай г³сторы³ ¢ дзяржаве, было кал³сьц³ зброяй у зацятым, з непрадказальным³ вын³кам³, змаганьн³. У наступных пяц³ разьдзелах лёс В³льн³ анал³зуецца ня тольк³ ¢ сьвятле пасьпяхова ажыцьцё¢ленай л³туан³зацы³, але ³ з гледз³шча тых мэта¢ ³ плана¢, што зьвязвал³ з горадам паляк³, беларусы, расейцы, габрэ³. Таму надалей В³льня будзе называцца тым ³мем, як³м карыстал³ся яе насельн³к³: для летув³са¢ гэта Vilnius, для паляка¢ Wilno, для беларуса¢ В³льня, для габрэя¢ Vilne, для расейца¢ Вильно (затым Вильна, пазьней Вильнюс). Магчыма, гэтая разма³тасьць назва¢ спачатку створыць нязручнасьць, але затое яна дазвол³ць убачыць сутнасьць некаторых пал³тычных спрэчак ³ змус³ць з добрай доляй скепс³су пастав³цца да ``канчаткова вызначаных геаграф³чных факта¢''. Так³м чынам у барацьбе ³дэя¢, плыня¢, дзяржава¢ мы зможам разгледзець тое, чым яна была насамрэч, этапы пера¢тварэньня раньнемадэрнай нацы³ эл³ты ¢ ВКЛ у новыя мадэрныя нацы³. Каб хада падзея¢ не ¢я¢лялася непазьбежнай, перадвызначанай, мы засяродз³мся на яе зьв³вах ды крутых паваротах, на выпадковасьцях, непаразуменьнях, нечаканых наступствах. Зьвернем увагу ³ на перамог³, ³ на паразы.
У дачыненьнях пам³ж нацыянальным³ ³дэям³ ³ пал³тычнай уладай няма н³чога простага. Розныя сла³ грамадзтва па-рознаму вызначаюць сваю нацыянальную прыналежнасьць, што можа стаць перашкодай да паразуменьня ¢ лёсавызначальных пытаньнях. Нацыянальным ³дэям уласьц³вая пэ¢ная моц, з якой могуць скарыстацца ¢ сва³х пал³тычных мэтах чужынцы, што дбаюць тольк³ пра сваю выгаду. Умовы, у як³х нараджаюцца нацыянальныя ³дэ³, адрозьн³ваюцца ад тых, у як³х яны набываюць уплы¢. Г³старычна абгрунтаваныя на практыцы аказваюцца недзеяздольным³, новаствораныя давол³ каструбавата падганяюць пад сябе г³сторыю дзеля ``пераемнасьц³ традыцы³''. Самыя дзейсныя нацыянальныя ³дэ³ зьвязаныя са скажэньнем м³нулага. Каб зразумець, як ³м удаецца не¢прыкмет зьмяняць да¢н³ну, трэба аднав³ць г³старычную пра¢ду. Мы став³м сабе на мэце ня выправ³ць нацыянальныя м³фы, а выяв³ць грамадзка-пал³тычныя ¢мовы, у як³х яны па¢стал³ й увабрал³ся ¢ моц. У гэтым ³ наступным разьдзелах мы акрэсьл³м абрысы раньненавачаснай нацы³, што папярэдн³чала навачасным нацыянальным ³дэям Летувы, Беларус³ ³ Польшчы, ³ так³м чынам пабачым, накольк³ няда¢на высьпел³ апошн³я. Каб разабрацца, якая спадчына дасталася нацыянальным дзеячам ХХ ст., неабходна вярнуцца да сярэднявечнага Вял³кага Княства Л³то¢скага ³ польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай у раньн³м новым часе. Цяперашняя спрэчка за Vilnius па¢стала на тле ранейшай нацыянальнай ³дэ³, што ³снавала на землях г³старычнае Л³твы.
Вял³кае Княства Л³то¢скае (13851795 гг.).
У XIIIXIV ст.ст. вял³к³я княз³ л³то¢ск³я был³ адным³ з найвял³кшых ваяро¢ у Е¢ропе. Яны захап³л³ вел³зарны абсяг ад карэнных балцк³х земля¢, праз усходнеславянск³я тэрыторы³ далей на по¢дзень да Чорнага мора. Зьб³раючы па кавалках тое, што засталося ад К³е¢скай Рус³ пасьля мангольскае навалы, паганская Л³тва ¢вабрала ¢ сябе большую частку ¢сходнеславянскага сьвету. Правасла¢нае баярства Рус³, звыклае да ¢лады мангола¢, бачыла ¢ Л³тве не заваё¢н³ка, а ха¢русьн³ка. ² м³ж тым, як вайсковая моц Л³твы пасо¢валася на по¢дзень, цыв³л³зацыя Рус³ правасла¢е, царко¢наславянская мова, сталая традыцыя права пасо¢валася на по¢нач, у Vilnius. Кал³ цэнтар правасла¢на-славянскай цыв³л³зацы³ пасуну¢ся з К³ева ¢ Vilnius, на л³то¢ск³я земл³ стал³ прэтэндаваць дзьве магутныя катал³цк³я дзяржавы Тэ¢тонск³ Ордэн ³ Польскае карале¢ства. Вял³к³я княз³ л³то¢ск³я, як³я мал³л³ся паганск³м багам, х³трамудра намагал³ся як найбольш атрымаць за свой хрост. Напрыканцы XIV ст. вял³к³ князь Ягайла выгандлява¢ за навяртаньне ¢ катал³цтва польскую карону. Польск³я магнаты, як³м вельм³ не хацелася бачыць на троне Габсбурга, прапанавал³ Ягайлу руку адз³наццац³гадовай карале¢ны Ядзьв³г³, а таксама права спадкаемства на польск³ трон. У 1385 г. у Крэве ``вял³к³ князь л³то¢ск³, уладар ³ дзедз³ч руск³'' (`dux magnus Litvanorum Russiaeque dominus et haerus naturalis') пагадз³¢ся на далучэньне сва³х земля¢ да Польшчы. У наступным годзе ён прыня¢ хрост ³ пад ³мем Уладз³слава Ягайлы бы¢ абраны на польскага караля. Персанальная вун³я захо¢валася паводле наступных пагадненьня¢, як³я адна¢лял³ й падкрэсьл³вал³ самастойнасьць Л³твы, а таксама аб'ядно¢вал³ польскую ³ л³цьв³нскую шляхту. Дынастыя Ягелона¢ уладарыла ¢ Польшчы ³ Л³тве амаль два стагодзьдз³ да 1572 г.
Яшчэ да Крэ¢скай вун³³ 1385 г. з гледз³шча рэл³г³³ й мовы Л³тва была хутчэй правасла¢на-славянскай, чым паганска-балцкай кра³най. Абяцаньне Ягайлы адносна навяртаньня ¢ катал³цтва датычыла асаб³ста яго ды ягоных падданых-паганца¢. Большасьць жыхаро¢ падуладных яму земля¢ ³ шмат хто з ягонай радз³ны ¢жо был³ правасла¢ным³ хрысьц³янам³. Вын³кам хрышчэньня Ягайлы сталася ня стольк³ хрысьц³ян³зацыя паганскай кра³ны, кольк³ прыход рыма-катал³цтва на пераважна правасла¢ныя тэрыторы³. Катал³цызм усталё¢ва¢ культурныя сувяз³ пам³ж Л³твой ³ Е¢ропай ³ ствара¢ патэнцыял для польскага ¢плыву. Хрост вял³кага князя л³то¢скага ¢ катал³цкую веру азнача¢, што Л³тва ня будзе правасла¢най дзяржавай у тым сэньсе, што Масков³я. Адначасова прыняцьце Ягайлам катал³цтва давала Масков³³ магчымасьць выступаць абаронцай правасла¢я. На той час, як Л³тва далучыла да сябе К³е¢, правасла¢ны м³трапал³т пераеха¢ ужо ва Уладз³м³р-на-Клязьме. Пакольк³ м³трапал³т жы¢ у Масков³³, Л³тве стала складаней даводз³ць сваё права л³чыцца спадкаем³цай Рус³. У Ягайлы бы¢ шанец залагодз³ць с³туацыю у 80-х гадох XIVст. ён мог выб³раць пам³ж катал³цкай Польшчай ³ правасла¢най Масков³яй. У 1382 г. ён нават пагадз³¢ся ¢зяць шлюб з дачкой Дзьм³трыя Данскога ³ прыняць правасла¢е. Аднак план ме¢ дзьве заганы: па-першае, правасла¢е не абаран³ла б Л³тву ад тэ¢тонск³х рыцара¢, як³я ¢важал³ яго за ерась; па-другое, правасла¢е ¢ Л³тве стварыла б перавагу для славянскага баярства, ужо болей шматл³кага, болей цыв³л³заванага ¢ пара¢наньн³ з балцка-л³то¢скай радз³най Ягайлы. Польская карона ³ катал³цк³ крыж лепш стасавал³ся з ³нтарэсам³ Ягайлы як у зьнешняй, гэтак ³ ва ¢нутранай пал³тыцы: яны выступал³ надзейнай абаронай ад крыжака¢, стварал³ грунто¢ныя падставы для наступу далей на Усход ³ дадаткова вылучал³ Ягайлу ³ ягоных нашчадка¢.
Кал³ адкласьц³ ¢ бок пал³тыку, у Сярэднявеччы Польшча ³ Л³тва мел³ больш агульнага, чым можа падацца. Уя¢ляючы, як у 1385 г. л³цьв³ны й паляк³ вял³ перамовы пра вун³ю ц³ ¢ 1410 г. планавал³ сумесны напад на тэ¢тонск³х рыцара¢ пад Грунвальдам, трэба памятаць, што яны магл³ сумов³цца ня тольк³ на лац³не, але ³ на славянск³х мовах. Мясцовыя верс³³ царко¢наславянскай мовы, прынесенай правасла¢ным³ сьвятарам³ з по¢дня, заклал³ аснову канцылярскай славянскай мовы, якой карыстал³ся суды Вял³кага Княства. З анекс³яй Гал³цы³ (гэтыя земл³ былой К³е¢скай Рус³ ¢ Польшчы называл³ ``ваяводзтва Рускае'' Wojewуdztwo Ruskie) у Польшчы таксама зьяв³л³ся правасла¢ныя сьвятары й перап³счык³ царко¢наславянск³х тэкста¢. Запанава¢шы ¢ кол³шняй К³е¢скай Рус³, Польшча ³ Л³тва ¢спрынял³ ³ яе культурныя здабытк³. Паляка¢ ³ жыхаро¢ ВКЛ не настольк³ падзяля¢ мо¢ны бар'ер, як, скажам, сучасных паляка¢ ³ немца¢. Пасьля 1386 г. судовае справаводзтва вялося на лац³не ³ дзьвюх асобных славянск³х мовах: польскай у Польск³м карале¢стве ³ канцылярскай славянскай у Вял³к³м Княстве. Яшчэ стагодзьдзе летув³ская заставалася гутарковай мовай вял³к³х князё¢ л³то¢ск³х ³ ³хнага атачэньня, але ¢ пал³тыцы польска-л³то¢скай дзяржавы яна не адыгрывала кольк³-небудзь значнай рол³1.
У наступным разьдзеле мы пабачым, што балцкая летув³ская мова сталася падмуркам для фармаваньня навачаснай летув³скай нацы³. Тут жа мы a fortiori засьведчым ейнае нязначнае станов³шча ¢ Вял³к³м Княстве Л³то¢ск³м раньняга Новага Часу. Апошн³м вял³к³м князем, як³ веда¢ летув³скую, бы¢, бадай што, Каз³м³р IV (памёр у 1492 г.). У 1457 г. пацьверджаньне прыв³лея¢ Л³твы Каз³м³р IV скла¢ па-лац³нску ³ на канцылярскай славянскай, а звод закона¢ свайго гаспадарства ¢ 1468 г. на канцылярскай славянскай. Пры Каз³м³ры ¢ Польшчы зьяв³¢ся друкарск³ варштат: крака¢ск³я друкары выдавал³ кн³г³ па-польску ³ па-царко¢наславянску, але не па-летув³ску. Каля 1517 г. першадрукар Вял³кага Княства Л³то¢скага Франц³шак Скарына выда¢ значную частку Б³бл³³ ¢ беларуск³м варыяньце царко¢наславянскай2. Можна знайсьц³ б³бл³йныя пераклады пачатку XVI ст. на рус³нскую мясцовы славянск³ дыялект, але не на летув³скую мясцовы балцк³ дыялект. Адрозна ад Скарынавага, гэтыя пераклады Старога Запавету раб³л³ся непасрэдна з габрэйскай. В³даць, ³х выканал³ л³то¢ск³я габрэ³, як³я ведал³ габрэйскую ³ разма¢лял³ рус³нскай3. Пакольк³ за тым часам па-рус³нску гаварыл³ ³ мясцовыя хрысьц³яне, ³ юдэ³, пераклады магл³ прызначацца або для хрысьц³яна¢, або для юдэя¢, або для тых ³ друг³х. Адно пацьверджаньне прыв³лея¢ мясцовых габрэя¢ датавалася як году ``семтисях двадцат второго''4 на ¢казе караля польскага ³ вял³кага князя л³то¢скага, нап³саным канцылярскай славянскай, год пазначаны ³ паводле ¢сходняй, ³ паводле заходняй традыцы³ 7022/1524 г. Статут Вял³кага Княства Л³то¢скага 1529 г. нап³саны канцылярскай славянскай. У сва³х адказах л³цьв³нскай шляхце ¢ В³льн³ ¢ 40-х гадох XVI ст. вял³к³ князь ³ кароль Жыг³монт А¢густ вытлумачва¢ Статут на канцылярскай славянскай, мяшанай з польскай.
У Масков³³ дзяржа¢ную мову ВКЛ, якую мы пайменавал³ ``канцылярскай славянскай'', называл³ ``л³цьв³нскай'' або ``беларускай''. Хоць сучасныя расейск³я г³сторык³ часам называюць яе рускай, тагачасным кн³жн³кам-маскав³там даводз³лася перакладаць л³то¢ск³я статуты на маско¢ск³ дыялект, каб ³м³ можна было карыстацца5. Канцылярская славянская ³стотна адрозьн³валася ад польскай, але ¢ рэчышчы дынастычнай вун³³ з Польшчай яна заклала падмурак для распа¢сюду польскай мовы ³ польскага духу. Ужо з 1501 г. у юрыдычныя тэксты, п³саныя канцылярскай славянскай, пран³каюць польск³я тэрм³ны ³ нават польская граматыка. У прадмове да Статуту ВКЛ 1566 г. адзначаецца, што на практыцы л³то¢ская шляхта ¢жо карысталася польскай6. Акт Любл³нскай вун³³ 1569 г., як³м утваралася польска-л³то¢ская Рэч Паспал³тая, нап³саны тольк³ па-польску. Польская мова набыла адпаведны статус у Л³тве ня ¢ вын³ку ³м³грацы³ паляка¢, а праз паступовае прыняцьце пал³тычнага ладу, што ¢сталё¢ва¢ся ¢ Польшчы ³ з 1569 г. замацо¢ва¢ся ¢ польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай. Што прычына тут была ¢ пал³тычнай культуры, а не ¢ асаб³стым паходжаньн³, падкрэсьл³вае ³ Статут Вял³кага Княства Л³то¢скага 1588 г., як³ надава¢ шляхецкую годнасьць габрэям, навернутым у хрысьц³янства. Праз Польшчу далей на Усход пашырал³ся тэндэнцы³ е¢рапейскага права: кал³ сярэднявечныя перапрацо¢к³ рымскага права н³кол³ не даходз³л³ да Масков³³, то са Статута¢ 1566 г. ³ 1588 г. в³даць, як у Л³тве набываюць усё большую вагу рымск³я (³ германск³я) узоры7. У эпоху Рэнесансу шмат што з прынесенага ¢ Польшчу з ²тал³³ на лац³не прыйшло з Польшчы ¢ Л³тву па-польску.
Па меры таго як польск³ дыялект узьня¢ся ¢ Польшчы да статусу л³таратурнае мовы, у Л³тве ён падмян³¢ сабою канцылярскую славянскую ³ рус³нск³ дыялект. У эпоху Адраджэньня польская ³ л³то¢ская шляхта стал³ карыстацца адною моваю, што паспрыяла стварэньню адз³най пал³тычнай нацы³ раньняга Новага Часу. Аднак жа ³снуе ³стотная, знакавая розьн³ца пам³ж пераходам ад лац³ны да польскай у Польшчы ³ ад канцылярскай славянскай да польскай у Л³тве. У Польск³м карале¢стве мясцовы дыялект польск³ разьвянча¢ прынесеную звонку л³таратурную мову лац³ну. Узвышэньне польскай да ро¢насьц³ з лац³най адпавядала агульнай тэндэнцы³ ¢ лац³намо¢най Е¢ропе тэндэнцы³, пачатак якой паклала ³тал³йскае ``мо¢нае пытаньне''8. У Вял³к³м жа Княстве Л³то¢ск³м прынесеная звонку мова польская выц³снула з ужытку традыцыйную тутэйшую мову пал³тык³ ³ права канцылярскую славянскую ³ заступ³ла дарогу мясцоваму дыялекту рус³нскаму, не дала яму разьв³цца ¢ л³таратурную мову. Як мы ¢жо бачыл³, балцкая летув³ская мова да¢но страц³ла сваё пал³тычнае значэньне. Л³тва па-свойму адказала на ¢зьнятае Адраджэньнем мо¢нае пытаньне. У ²тал³³ пасьля Дантэ, а затым ³ ва ¢сёй хрысьц³янскай Е¢ропе дыялекты ¢звышал³ся да л³таратурных дзяржа¢ных мова¢. У ВКЛ адлегласьць пам³ж мовай культуры й пал³тык³, з аднаго боку, ³ мясцовым дыялектам, з другога, павял³чылася, а не паменшылася. Польская як агульная высокая мова добра адпавядала патрэбам дзяржа¢ных структура¢ ³ ³дэалам раньненавачаснай Рэчы Паспал³тай. Але яна не змагла даць рады зья¢леньню аднайменных новачасных нацыянальна-дэмакратычных ³дэя¢.
Раньнемадэрная ³ мадэрныя нацы³.
Выя¢ляючы пераемнасьць пам³ж раньнемадэрнай ³ мадэрнай пал³тыкай, трэба дакладна ¢сьведамляць ³х адрозьненьн³. Польская нацыя раньняга Новага Часу, якую супольна стварала ³ л³то¢ская шляхта, далёка не адпавядала знаёмаму нам навачаснаму канцэпту нацы³. Яна палягала на прынцыпе грамадзянства вял³кай Рэчы Паспал³тай, шляхта якой карысталася шырок³м³ заканада¢ча замацаваным³ правам³. Да пачатку XVI ст. польская шляхта гарантавала сябе ад адвольных дзеяньня¢ з боку караля, дамаглася ключавой рол³ ¢ зьнешняй пал³тыцы ³ права адх³ляць новыя законапраекты. Дзяржа¢ны лад Польшчы ¢сё больш ³ больш абап³ра¢ся на канстытуцыйны падмурак, таму ¢ яе склад магл³ надо¢га ¢ваходз³ць адз³нк³, як³я мел³ сваю асобную традыцыю мясцовага права, напрыклад, Прускае герцагства9. Польская с³стэма таксама была ¢зорам для шляхты ¢ суседн³х кра³нах, бо тая ³мкнулася замацаваць ³ пашырыць уласныя прыв³ле³10. Прымаючы пастанову наконт канстытуцыйнай вун³³ з Польшчай, л³то¢ская шляхта хацела атрымаць так³я ж правы, прыв³ле³ ³ гаранты³. За часам дынастычнай вун³³ з Польшчай Л³тва ператварылася ва ¢сходнеславянскую кра³ну, дзе шляхта мела правы, сувымерныя з правам³ суверэна. Паводле Любл³нскай вун³³ 1569 г., л³то¢ская ³ польская шляхта ¢ваходз³ла ¢ адз³ны сойм, супольна аб³рала караля. Л³тва захо¢вала ¢ласную назву, структуру к³раваньня, ф³нансавую с³стэму, заканада¢ства ³ войска. Так³м чынам, Рэч Паспал³тая ¢зьн³кла як шляхецкая рэспубл³ка, дзе м³ф пра сармацкае паходжаньне аб'ядно¢ва¢ шляхту розных нацыянальнасьця¢ ³ рэл³г³я¢ ³ адмяжо¢ва¢ яе ад ус³х астатн³х11.
Пасьля 1569 г. л³то¢ская шляхта пачала атаясамл³ваць сябе з пальшчызнай ня тольк³ пал³тычна, але ³ культурна. Часам гэта прая¢лялася ¢ пераходзе на асьвечаны арэолам Рэнесансу польск³ альфабэт, часам у навяртаньн³ з правасла¢я ¢ рыма-катал³цызм. У ВКЛ Рэфармацыя ³ Контррэфармацыя разьв³вал³ся сва³м асобным шляхам. Як ³ арыстакратыя Е¢ропы, шмат хто з л³цьв³нскай шляхты ¢ 50-х60-х гадох XVI ст. прыня¢ кальв³н³зм. Правасла¢ных прывабл³вала ¢ пратэстанцтве ня тольк³ дагматыка, але ³ падабенства да ¢сходняй царквы ¢ традыцыях ³ абрадах: дазвол на шлюб сьвятаро¢, ужываньне мясцовай мовы ¢ багаслужбах, прычасьце хлебам ³ в³ном для параф³яна¢. Адрозна ад нямецкай ³ францускай арыстакраты³, якая зьмяняла адную заходнюю царкву на ³ншую, л³цьв³нская шляхта, як прав³ла, далучалася да Рэфармацы³ праз пераход з усходняга хрысьц³янства ¢ заходняе 12. У былых правасла¢ных л³цьв³нск³х сем'ях наступнае пакаленьне пасьля навернутых у пратэстанцтва зазвычай прымала рыма-катал³цкую веру. Гэтак у ВКЛ пратэстанцтва сталася м³жвольным ха¢русьн³кам катал³цызму. Прыняць заходняе хрысьц³янства спачатку ¢ выглядзе пратэстантызму, а потым ³ катал³цкай веры правасла¢ную л³цьв³нскую шляхту падштурхнула не самое катал³цтва, а Рэфармацыя. Вядома, Контррэфармацыя ¢зяла на ¢збраеньне тактыку сва³х суперн³ка¢-пратэстанта¢. Ужываньне катал³кам³ польскае мовы (хоць яны выдал³ ³ некальк³ кн³г па-летув³ску) умацо¢вала прэстыж польскай культуры сярод л³цьв³нскае шляхты, а празел³тызм набл³з³¢ да л³цьв³нск³х сяляна¢ польскую мову13. У 1579 г. езу³ты адкрыл³ ¢ Wilno сваю акадэм³ю. ²х антыпратэстанцкая прапаганда спалучалася з закл³кам³ да правасла¢ных прызнаць зьвершнасьць Рыму14.
Хоць рыма-катал³цызм ³ называл³ ``верай польскай'', але яна зус³м не была абавязковым складн³кам ``польскага'' патрыятызму нават пасьля Контррэфармацы³. Гэта пазьней нацыянал³сты, гледзячы назад, будуць бачыць у рэл³г³³, як ³ ¢ мове, адзнаку нацыянальнай прыналежнасьц³. Але на той час яшчэ не ³снавала м³жканфес³йнай барацьбы за тое, каб навязаць гэтым землям нямецк³ прынцып cuius regio, eius religio або француск³ un roi, un foi, un loi. Статут ВКЛ 1566 г. складала кам³с³я з пяц³ правасла¢ных ³ пяц³ катал³ко¢. Акты¢ны дзеяч контррэфармацы³ ¢ Л³тве паляк А¢густын Ратундус [Augustyn Rotundus] сябрава¢ з в³ленск³м ваяводам М³калаем Радз³в³лам Чорным (15151565 гг.) гало¢ным прапагандыстам ³дэя¢ Рэфармацы³ (спачатку лютэранства, потым кальв³н³зму, нарэшце антытрын³тарызму). Польск³ катол³к Ратундус нап³са¢ вял³кую працу ¢ абарону л³то¢скага права, якую надрукава¢ л³то¢ск³ пратэстант Радз³в³л. Таксама Ратундус адрэдагава¢ ³ перакла¢ на лац³ну Статут Вял³кага Княства Л³то¢скага 1566 г. ¨н бы¢ згодны з Радз³в³лам, што Л³тва ``respublica bene ordinata''15. Найзнакам³цейшы з польск³х езу³та¢ Пётр Скарга (15361612 гг.) прысьвяц³¢ у 1577 г. выданьне сваёй гало¢най працы к³е¢скаму ваяводзе правасла¢наму князю Канстанц³ну Астроскаму. Пра¢да, у гэтым выпадку ³дыл³³ не атрымалася: ганарл³вы, амб³тны Астроск³, як³ даб³ва¢ся заключэньня царко¢най вун³³ на сва³х умовах, выкуп³¢ ³ спал³¢ увесь наклад. Пал³тычны лад Рэчы Паспал³тай засно¢ва¢ся на талерантнасьц³ ня тольк³ да розных форма¢ заходняга хрысьц³янства, але ³ да ¢сходняй царквы. Варша¢ская канфедэрацыя 1573 г. замацавала рэл³г³йную талерантнасьць у дачыненьн³ да шляхты ¢с³х хрысьц³янск³х канфес³я¢. Талерантнасьць тольк³ да хрысьц³янства (хоць ³ ¢ розных формах) ³ тольк³ для аднаго вузкага кола ¢ грамадзтве можа падацца нам нецярп³масьцю, але на той час Варша¢ская канфедэрацыя ня мела аналага¢ у Е¢ропе.
Раньнемадэрная канцэпцыя польскай нацы³ была адначасова ³ больш абмежаваная, ³ шырэйшая за навачасныя нацыянальныя ³дэ³, што прыйшл³ ёй на зьмену. Больш абмежаваная таму што навачасны нацыянал³зм ахопл³вае ¢с³х прадста¢н³ко¢ меркаванае нацы³, м³ж тым як польская нацыя раньняга новага часу ¢лучала тольк³ надзеленую правам голасу пал³тычную с³лу ³ выключала н³жэйшыя станы грамадзтва. Аднак раньнемадэрная нацыя не была эканам³чным класам: усе магнаты належал³ да шляхты, але сярод шляхты магнаты складал³ непара¢нальную меншасьць. Багатыя гараджане, ня ¢зьведзеныя ¢ шляхецкую годнасьць, не магл³ л³чыцца грамадзянам³. Разам з тым, раньненавачасная канцэпцыя нацы³ была шырэйшай за мадэрную, таму што апошняя вымагае цэнтрал³заванай дзяржавы, м³ж тым як у Рэчы Паспал³тай захо¢валася асобнае заканада¢ства, а таксама асобныя с³стэмы к³раваньня ¢ Польшчы ³ Л³тве. Раньнемадэрная канцэпцыя нацы³ была шырэйшай ³ з асабовага гледз³шча, бо навачасная ³дэя нацыянальнай прыналежнасьц³ мае на ¢вазе адз³нства культурных каранё¢ ³ адданасьц³ дзяржаве, м³ж тым як раньнемадэрная польская ³дэя дапускала, што шляхта можа належаць да адной культуры ³ ³ншай дзяржавы. У ста¢леньн³ да мовы адлюстро¢ваецца абмежаванасьць ³ шырыня раньнемадэрнай канцэпцы³. Л³чылася за норму, кал³ шляхц³ч карыста¢ся адной мовай польскай у пал³тыцы ³ з ро¢ным³ сабе ³ ³ншай сёньня б мы назвал³ яе беларускай ц³ летув³скай у сва³м доме ³ з прыгонным³.
Шляхц³ч мог быць ``л³то¢скага'' паходжаньня, ``польскай'' дзяржавы ³ ``рускай'' (ц³ ``грэцкай'') веры. Пакольк³ ¢ склад Л³твы здавён уваходз³л³ пераважна правасла¢ныя земл³, у тым л³ку ледзь ня ¢ся К³е¢ская Русь, Л³тву называл³ ``руск³м'' валадарствам. Далучаючы ¢ 1385 г. свае тэрыторы³ да Польшчы, Ягайла дзейн³ча¢ як ``вял³к³ князь л³то¢ск³, уладар ³ дзедз³ч руск³''. У дамове 1449 г. пам³ж Польшчай-Л³твою ³ Масков³яй першая памянёная ``рускай'' дзяржавай, другая ``маско¢скай''. Пасьля падзеньня Канстантынопалю ¢ 1453 г. Масков³я пачала прэтэндаваць на пал³тычную ³ духо¢ную ролю ап³рышча правасла¢я, спадчыньн³цы В³занты³ й пераемн³цы К³е¢скай Рус³. Гэтак Масков³я апра¢двала свае войны супраць суродз³ча¢ усходн³х славяна¢ у Л³тве, вял³к³я княз³ якой ужо сто гадо¢ уважал³ сябе пераемн³кам³ к³е¢ск³х князё¢16. Насамрэч жаданьне Масков³³ быць Русьсю падштурхнула Л³тву да Польшчы. Распача¢шы ¢ 1558 г. Л³вонск³я войны, ²ван ²V Жахл³вы (на чале Маско¢скай дзяржавы з 1530-га па 1584-ы год, абвешчаны царом у 1547 г.) прысьпешы¢ польска-л³то¢скую вун³ю 1569 г. Вядома, у той час Польшча-Л³тва таксама прэтэндавала на назву ``Русь'': вось як перал³чваюцца тытулы Жыг³монта А¢густа ¢ прыв³ле³ 1569 г.: ``Кароль польск³, вял³к³ князь л³то¢ск³, руск³, пруск³, жамойцк³ ³ г.д. уладар ³ дзедз³ч''. Абыходжаньне ²вана Жахл³вага з мяцежным³ баярам³ таксама рэзка кантраставала з прыв³леям³, нададзеным³ шляхце ¢ тым жа годзе Жыг³монтам А¢густам17.
Хоць у XVII ст. Рэч Паспал³тая атрымл³вала вял³к³я перамог³ ¢ войнах з Масков³яй, а ¢ 1683 г. кароль Ян Сабеск³ ¢ратава¢ Вену ад турка¢, чым здабы¢ Польшчы славу, у XVIII ст. Рэч Паспал³тая цярпела паразу за паразай. Як мы пабачым з шостага разьдзелу, па¢станьне на Укра³не ¢ сярэдз³не XVII ст. нанесла Рэчы Паспал³тай незагойную рану. Рэч Паспал³тая ня здолела стварыць ф³нансавы ³ вайсковы падмурак сучаснай дзяржавы. Пасьля некальк³х першых удача¢ выбары манарха¢ саслужыл³ благую службу дзяржа¢ным ³нтарэсам. Карал³, як³я не магл³ заснаваць дынасты³, менш дбал³ пра дабрабыт Рэчы Паспал³тай. Карал³-замежн³к³ менш ³мкнул³ся заглыбляцца ва ¢се складанасьц³ польскай пал³тык³. Шырок³я правы польскай ³ л³то¢скай шляхты нават давал³ Расейскай ³мперы³ (назва Масков³³ з 1721 г.) магчымасьць падрываць дзяржа¢ны лад Рэчы Паспал³тай. Пакольк³ ¢ яе Сойме дзейн³чала права liberum veto, каб заблакаваць любыя рэформы, было дастаткова аднаго хабару. Цар Пётр ² (к³рава¢ ад 1682 г. да 1725 г.) атрыма¢ выхад да Балтыйскага мора ³ зраб³¢ усё магчымае, каб зьняс³л³ць Рэч Паспал³тую. Маско¢ская дэспатыя карысталася з польскай анарх³³. Аднак чым болей занепадала ¢ XVIII ст. Рэч Паспал³тая як дзяржава, чым болей размывал³ся гэтак шанаваныя прынцыпы талерантнасьц³, тым болей Вял³кае Княства Л³то¢скае апано¢вала пальшчызна. Што кал³сьц³ было адзнакай шляхетнасьц³, зраб³лася адзнакай статусу. Так³м чынам пальшчызна кв³тнела ¢ Л³тве праз усё XVIII ст. ³ яшчэ до¢г³ час пасьля таго, як ад Рэчы Паспал³тай застал³ся адныя згадк³18. Культура Рэчы Паспал³тай працягвала разьв³вацца, м³ж тым як яе ¢ладныя ¢становы не змагл³ эвалюцыянаваць, каб адпавядаць сучасным умовам. У 1772 г. адбы¢ся першы падзел Рэчы Паспал³тай пам³ж А¢стрыяй, Прус³яй ³ Расеяй. Апошняй спробай польска-л³то¢скай шляхты мадэрн³заваць с³стэму дзяржа¢нага к³раваньня ¢ Рэчы Паспал³тай стала Канстытуцыя 3 тра¢ня 1791 г. Яна абвяшчала польска-л³то¢скую шляхту адз³най пал³тычнай нацыяй, скасо¢вала права liberum veto ³ ³мкнулася ¢сталяваць мадэрную цэнтрал³заваную рэспубл³ку19. Аднак гэтыя рэформы падштурхнул³ ¢ 1793 г. Прус³ю ³ Расею да другога падзелу. Пасьля паразы ¢ 1794 г. антырасейскага па¢станьня Касьцюшк³ ¢ 1795 г. адбы¢ся трэц³ канчатковы падзел. Рэч Паспал³тую сьцерл³ з пал³тычнае карты Е¢ропы.
За цараваньнем Кацярыны ²² (17621796 гг.) Расейская ³мперыя паступова захап³ла ледзь ня ¢сё Вял³кае Княства Л³то¢скае: у 1772 г. Полацак, у 1793-м Менск ³ нарэшце ¢ 1795-м Вильно. ²нкарпарава¢шы Л³тву, Расея атрымала эл³ту, якая разма¢ляла па-польску, сялянства, якое ¢ большасьц³ карысталася, як бы мы сёньня сказал³, беларускай мовай, ³ гарады й мястэчк³, населеныя пераважна габрэям³. Зьн³шчэньне Рэчы Паспал³тай азначала зьн³шчэньне дзяржа¢нага ладу, што, нягледзячы на розныя мясцовыя прымх³, забясьпечва¢ талерантнасьць грамадзтва да габрэя¢20. У адначасьсе большасьць габрэя¢ у сьвеце апынулася ¢ Расе³. Кал³ на Венск³м кангрэсе 1815 г. Расея прырэзала да сябе яшчэ ладную частку былой Рэчы Паспал³тай улучна з Варшавай, амаль што ¢се паляк³ таксама апынул³ся ¢ Расейскай ³мперы³. Адное тольк³ ВКЛ, без ул³ку Укра³ны ³ ¢творанага на Кангрэсе Польскага Карале¢ства, дало Расе³ больш польскай шляхты, чым было руск³х дварана¢ ва ¢сёй ³мперы³. На пачатку Х²Х ст. больш царск³х падданых ¢мел³ чытаць па-польску, чым па-расейску. Некаторыя польска-л³то¢ск³я магнаты, напрыклад, князь Адам Чартарыйск³, набыл³ надзвычайны ¢плы¢ пры двары цара Аляксандра ² (18011825 гг.). Так, Чартарыйск³ спрычын³¢ся да прыняцьця ¢ Расейскай ³мперы³ заканада¢чага акту аб юдэях21.
Зьн³шчэньне Рэчы Паспал³тай ³ наступнае ¢сталяваньне рысы аселасьц³ суправаджал³ся спробам³ ¢несьц³ радыкальныя зьмены ¢ юда³зм ³ ¢ лад жыцьця габрэйскай грамады. Мы вернемся да гэтага ¢ трэц³м разьдзеле. Тут тольк³ адзначым, што перамены палягал³ на панадтэрытарыяльных г³старычных м³фах (дастаткова згадаць, напрыклад, хас³дызм, як³ па¢ста¢ на Укра³не пасьля сьмерц³ ¢ 1760 г. Баала Шэм Това) ц³ на агульнае¢рапейск³х тэндэнцыях (як-то Хаскала юдэйскае Асьветн³цтва). Хоць гэтыя плын³ й сыходз³л³ся ¢ Vilne, аднак яны розьн³л³ся ад традыцыя¢, прынятых у Вял³к³м Княстве Л³то¢ск³м. Штосьц³ накшталт сьвецкай габрэйскай пал³тык³ вымалявалася тольк³ напрыканцы Х²Х ст. Сярод царск³х падданых хрысьц³янскае веры замест раньнемадэрнага канцэпту шляхецкай нацы³ марудна, непасьлядо¢на распа¢сюджвалася навачасная ³дэя нацы³ як супольнасьц³ носьб³та¢ адной мовы. У Х²Х ст. вылучэньне асобных нацыя¢ хрысьц³янскае веры ¢ Л³тве было до¢г³м, складаным працэсам, як³ ня ¢штуко¢ваецца ¢ жорстк³я схемы сучасных нацыянал³ста¢. ``Прызма'', праз якую можна наз³раць, як раньнемадэрны л³цьв³нск³ патрыятызм ``раскладаецца'' на асобныя ``колеры'' нацыянальных ³дэя¢, паэма ``Пан Тадэвуш'', завершаная выб³тным паэтам-рамантыкам Адамам М³цкев³чам у 1834 г.
Расейская ³мперыя ³ Л³тва-айчына.
М³цкев³ч (17981855 гг.) нарадз³¢ся ¢ Сьвяты вечар праз тры гады пасьля канчатковага падзелу Рэчы Паспал³тай. У ягоным родным Наваградку гучал³ дзьве мовы польская ³ ³дыш. Мясцовыя л³то¢ск³я татары тольк³ што збудавал³ сабе новы мячэт. Побач был³ летув³ск³я вёск³, аднак большасьць сяляна¢ разма¢ляла па-беларуску. Выхо¢ва¢ся М³цкев³ч у годнай польскай шляхецкай сям'³, хоць ягоны бацька, верагодна, ме¢ правасла¢ныя каран³, а мац³ габрэйск³я22. Будучы паэт атрыма¢ вышэйшую адукацыю ¢ В³ленск³м ун³верс³тэце. Лёс гэтай навучальнай ¢становы выдатна ³люструе дылему, што па¢стала перад неп³сьменнай ³мперыяй, у якой раптам апынулася багата п³сьменных шляхецк³х сем'я¢. На пачатку Х²Х ст. пал³тыка Расе³ зводз³лася да таго, каб захаваць дасягнутае польскамо¢най адукацыяй, а не праводз³ць рус³ф³кацыю падданых, як³я ¢ будучын³ магл³ прынесьц³ вял³кую карысьць ³мперы³. У 1803 г. Аляксандар ² нада¢ В³ленскай акадэм³³, заснаванай езу³там³ ¢ 1579 г., статус ун³верс³тэту. Мовай навучаньня ¢ ³м была польская. Ун³верс³тэт ³ ¢ся В³ленская навучальная акруга падпарадко¢вал³ся сябру, дарадцу ³ наста¢н³ку цара Аляксандра князю Адаму Чартарыйскаму (17701861 гг.). В³ленск³ ун³верс³тэт найбуйнейшы ¢ ³мперы³ даста¢ся Расе³ ад Рэчы Паспал³тай. ¨н умацо¢ва¢ цэлае пакаленьне мясцовай эл³ты, такой, як М³цкев³ч, у веры, што мова культуры, мова пал³тык³ польская. Выхаванцы ун³верс³тэту ³ ³ншых навучальных установа¢ краю раб³л³ здабыткам г³сторы³, л³таратуры, паэз³³ спадчыну кагадзе зьн³шчанага Вял³кага Княства Л³то¢скага23. (Так здарылася, што некаторы час сакратаром Чартарыйскага ³ ягоным непасрэдным к³ра¢н³ком был³ ¢кра³нцы. Напрыканцы XVIII ст., пасьля падзела¢ Рэчы Паспал³тай, паляк³ апынул³ся пад уладай Расейскай ³мперы³. На стагодзьдзе раней, пасьля падзелу Укра³ны паводле Андруса¢скага зам³рэньня, тое самае адбылося з укра³нцам³.)
Немагчыма сабе ¢яв³ць, як бы разьв³ва¢ся паэтычны талент М³цкев³ча, кал³ б той не атрыма¢ ун³верс³тэцкай адукацы³ на сваёй роднай польскай мове ¢ сваёй роднай Л³тве. Каб пераканацца ¢ гэтым, дастаткова пазнаём³цца з паэтавым шэдэ¢рам паэмай ``Пан Тадэвуш'', завершанай у парыск³м выгнаньн³ ¢ 1834 г. Г³сторыя варажнечы й каханьня пам³ж сем'ям³ л³цьв³нскае шляхты сканчаецца вясною 1812 г., кал³ войска Напалеона рушыць празь л³то¢ск³я земл³ на Маскву. У М³цкев³ча л³цьв³нская шляхта далучаецца да францускага войска. Так яно ³ было насамрэч трынаццац³гадовым хлопчыкам будучы паэт сам ста¢ся таму сьведкам. Сярод шляхты, якая ¢ 1812 г. ваявала на баку Напалеона, была трац³на студэнта¢ В³ленскага ¢н³верс³тэту. У вайне перамог цар Аляксандар. Атрыма¢шы назад Л³тву, ён вырашы¢ не зачыняць В³ленскага ¢н³верс³тэту. У 1815 г. яго брама расчын³лася ³ для Адама М³цкев³ча. Студэнт, як³ будзе навучацца на дзяржа¢ную стыпендыю, зап³сваецца ва ун³верс³тэт пад ³мем Адам Напалеон М³цкев³ч. До¢гацярпл³васьць расейскага цара ¢ дачыненьн³ да ун³верс³тэту, дзе ¢згадо¢валася л³цьв³нская шляхта, каб ваяваць супраць ягонай жа ³мперы³, дазвол³ла М³цкев³чу атрымаць адукацыю па-польску. Пастале¢шы, паэт ствары¢ прасякнуты тугой па радз³ме шэдэ¢р, у як³м змаганьне супраць Расе³ зьвязвалася з трагедыяй Польшчы24.
Кал³ М³цкев³ч навуча¢ся ва ¢н³верс³тэце, польска-л³то¢ская шляхта была ¢пэ¢неная ¢ абавязковым адраджэньн³ Л³твы, якое прывядзе да ¢тварэньня новай польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай. На шляху да ажыцьця¢леньня гэтай ³дэ³ стаял³ не варожыя адно адному нацыянальныя рух³ на той час ³х не ³снавала, а расейская ³мперская дзяржава. Надзе³ на адраджэньне натхнял³ М³цкев³ча ³ яго аднакашн³ка¢ сябро¢ таварыства ф³ламата¢. Па заканчэньн³ ун³верс³тэту М³цкев³ча выбав³л³ ад нуднай, цяжкай працы ¢ Ковенскай г³мназ³³ арышт, турма ³ высылка ¢ Расею. Гады, праведзеныя ¢ высылцы ¢ Адэсе, Пецярбурзе, Маскве, а затым на эм³грацы³ ¢ Дрэздэне ³ Парыжы, стал³ся неверагодна плённым³ на самую лепшую з кал³-небудзь нап³санай польскай паэз³³. М³цкев³ч ня ¢дзельн³ча¢ у антырасейск³м па¢станьн³ 18301831 гг., з паразай якога распачалася эпоха рамантызму ¢ польскай пал³тычнай думцы. Пасьля па¢станьня ¢лады зачын³л³ В³ленск³ ун³верс³тэт. Але жыцьцё ягоных студэнта¢ працягвалася у Л³тве, Польшчы, у Расе³, у Е¢ропе. Паэз³я самога М³цкев³ча гарман³чна спалучала чалавечы й нацыянальны смутак. Рэч Паспал³тую ¢жо не аднав³ць, паэту больш ня ¢бачыць сваёй роднай Л³твы. ``Пан Тадэвуш'' створаны ¢ 1832 1834 гг., адразу пасьля па¢станьня. Сёньня кожны польск³ ³ летув³ск³ школьн³к ведае пачатак паэмы: O Litwo! Ojczyznа moja…25
Пакольк³ творы М³цкев³ча на свой лад пераасэнсо¢вал³ся наступным³ пакаленьням³, неабходна разгледзець постаць М³цкев³ча ¢ кантэксьце ягонага часу. Як ³ ³ншыя е¢рапейск³я рамантык³, М³цкев³ч мары¢ ``стварыць новы сьвет на ру³нах старога''26. Для рамантыка¢ Заходняй ³ Цэнтральнай Е¢ропы Француская рэвалюцыя ³ Напалеон зьн³шчыл³ стары лад, ³ перад ³м³ па¢стала задача замацаваць новыя ³дэ³ ¢ пал³тыцы й культуры. Для М³цкев³ча ³ польск³х рамантыка¢ падзелы Польшчы азначал³ сьмерць старога ладу, а Француская рэвалюцыя ³ Напалеон к³нул³ жменю надзе³ на яго адна¢леньне. Пасьля паразы Напалеона ¢ шляхты кол³шняга Вял³кага Княства Л³то¢скага не засталося ³ншых магчымых ха¢русьн³ка¢, апроч сяляна¢, сярод як³х яна жыла. Рамантычныя творы М³цкев³ча раскрывал³ пал³тычную дылему. Кал³ рамантыкам ³ншых пазба¢леных дзяржа¢насьц³ нацыя¢, як, напрыклад, ³тал³йцам ³ немцам, было адносна нескладана далучыць ``просты народ'' да нова¢зьн³клай ``пал³тычнай нацы³'', то на абсягах былой г³старычнай Л³твы ¢сё выглядала значна складанейшым. Гердэрава ³дэя пра тое, што кожны народ мае свой адметны дух, з цяжкасьцю дастасо¢валася да тэрыторы³, дзе до¢г³ час разнастайнасьць мясцовых звычая¢, мова¢ ³ веравызнаньня¢ не зам³нала адчуваць прыналежнасьць да адз³най пал³тычнай нацы³. Праблема палягала ня тольк³ ¢ культурнай разма³тасьц³, але ³ ¢ тым, што ¢ Л³тве яшчэ жыла памяць пра ¢ласную дзяржа¢насьць. У сярэдз³не Х²Х ст. ³дэя аб'яднанай Нямеччыны або ²тал³³ пак³дала вял³кую прастору для ¢я¢леньня, бо н³чога падобнага раней не ³снавала. ²дэя адз³най Польшчы адразу ж абуджала прыв³д зус³м няда¢на памёрлай Рэчы Паспал³тай тым болей, што л³таральна перад сконам яна абвясьц³ла першую ¢ Е¢ропе Канстытуцыю. М³цкев³ч бачы¢ Л³тву ³ як складн³к гэтай дзяржа¢най традыцы³, ³ як калыску рамантычных кашто¢насьця¢ гармон³³, хараства, жыцьцёвай моцы, асалоды. Кал³ Гердэр веры¢, што славяне прынясуць у Е¢ропу жыцьцёвую моц юнацтва, то М³цкев³ч веры¢, што Л³тва адродз³ць усю Рэч Паспал³тую27.
М³цкев³чава раньненавачасная ³дэя ``Л³твы'' як радз³мы некальк³х народа¢, як³м, аднак, урэшце наканаваная польскасьць, прайшла праз супярэчнасьц³, цалкам заканамерныя для стагодзьдзя, што карэнным чынам зьмян³ла ¢я¢леньн³ пра нацыянальную прыналежнасьць. Хоць сам паэт ня бы¢ польск³м нацыянал³стам ``фальклёрнага'' тыпу, а нага яго н³кол³ не ступала па вул³цах Варшавы ц³ Кракаву, пасьля сьмерц³ М³цкев³ча ¢ 1855 г. ягоная цудо¢ная паэз³я перак³нула масток да ``фальклёрнага'' польскага нацыянал³зму. Хоць ён н³кол³ не ¢я¢ля¢ Л³твы асобна ад Польшчы, ягоныя вобразы выкарысто¢вал³ся летув³ск³м³ нацыянальным³ дзеячам³, надавал³ ³м яшчэ больш упэ¢ненасьц³ ¢ ³хнай адметнай этн³чнай ³ нацыянальнай тоеснасьц³. У канцы Х²Х ст. у па¢ночна-заходн³м кутку кол³шняга Вял³кага Княства Л³то¢скага летув³ская мова сталася падставай, каб вылучыць асобную культурную супольнасьць, з чаго скарыстаюцца новыя нацыянальныя дзеячы ``этн³чнай Л³твы''. Для гэтага ³м трэба было зраб³ць М³цкев³ча летув³ск³м нацыянальным паэтам. ²рон³я лёсу ¢ тым, што паводле этн³чнага вызначэньня нацыя¢, што склал³ся ¢ цэнтральнай Польшчы ³ па¢ночна-заходняй Л³тве, кал³ добрасумленна асьвятляць г³старычныя тэндэнцы³, М³цкев³ч мус³¢ бы стаць не палякам ³ не летув³сам, а беларусам. Урэшце, М³цкев³ч нарадз³¢ся сярод усходнеславянскага сялянства, якое мы б сёньня назвал³ беларуск³м. На гэтым жа фоне адбываецца ³ дзеяньне ``Пана Тадэвуша''. Бадай, яшчэ большая ³рон³я лёсу ¢ тым, што найбольш верным³ духу М³цкев³ча выяв³л³ся беларуская шляхта, беларуск³я п³сьменьн³к³: яны не ¢хап³л³ся за свае ``этн³чныя'' пераваг³, каб давесьц³ сваё выключнае права на М³цкев³ча як ``свайго'' нацыянальнага паэта. Этн³чная навачасная нацыянальная ³дэя, якая б ахопл³вала М³цкев³чаву Л³тву кол³шняе Вял³кае Княства пав³нна была б засно¢вацца на ``мове'' большасьц³ дыялектах, як³я мы сёньня назвал³ б беларуск³м³. Аднак акурат гэтага ³ не адбылося. Этн³чная нацыянальная ³дэя с³ла пал³тычная, яе посьпех ц³ параза не залежаць ад памеру, як цяпер кажуць, ``этн³чных супольнасьця¢''. Як мы будзем даводз³ць у наступным разьдзеле, пал³тыка адкрыла найшырэйшае поле для ³нтэрпрэтацыя¢ ``Пана Тадэвуша'' ¢ духу, найдалейшым ад першасных а¢тарск³х памкненьня¢ у духу летув³скага ³ польскага этн³чнага нацыянал³зму. ² яна ж фактычна пак³нула па-за ¢вагай самае дакладнае адлюстраваньне ³дэя¢ М³цкев³ча ¢ пал³тыцы беларуск³ ³ польск³ федэрал³зм.
Выпрабаваньнем раньненавачаснай л³то¢скай нацыянальнай ³дэ³, прамо¢ленай М³цкев³чам, сталася па¢станьне 1863 г. супраць расейскай улады. Знаходз³л³ся так³я выключныя асобы, хто веры¢, што Вял³кае Княства Л³то¢скае ³ Рэч Паспал³тую можна адрадз³ць у ха¢русе польскамо¢най шляхты з летув³ска- ц³ беларускамо¢ным сялянствам. У часе пам³ж паразай Расе³ ¢ Крымскай вайне 1856 г. ³ адменай царом Аляксандрам ²² прыгоннага права некаторыя прадста¢н³к³ л³то¢ска-польскай шляхты дама¢лял³ся скасаваць прыгон на ¢мовах, як³я б задавол³л³ ³ земле¢ладальн³ка¢, ³ сяляна¢28. Якуб Гейштар (18271897 гг.) аг³тава¢ л³цьв³нск³х шляхц³ча¢ даць волю сялянам раней, чым гэта зроб³ць цар. У сваёй акрузе Гейштар дамогся посьпеху, але па ¢сёй Л³тве шляхта ¢пусьц³ла свой шанец не паверыла ¢ непазьбежнае. Гейштар уважа¢ сябе польск³м шляхц³чам, як³ будуе ха¢рус з польск³м народам, ³ пры гэтым к³рава¢ школай, дзе навучаньне вялося на летув³скай мове. Для яго тут не было н³якай супярэчнасьц³29. Гейштар выступа¢ супраць таго, каб уздымаць антырасейскае па¢станьне, бо л³чы¢ яго за¢часным. Але ¢ 1863 г. ён аб'ядна¢ся з радыкальна настроеным Кастусём Кал³но¢ск³м, як³, абяцаючы сялянам зямлю, зьвярта¢ся да ³х на ³хнай роднай мове беларускай30. Хоць у постац³ Антанаса Мацкяв³чуса сёньня бачаць проталетув³скага нацыянал³ста, ён змага¢ся за адна¢леньне Вял³кага Княства Л³то¢скага ¢ часовым задз³ночаньн³ з Польшчай31. У 1863 г. кожны з трох намага¢ся пераканаць сяляна¢ змагацца за сваю долю ³ ня надта дава¢ веры, што тых хоць крыху абыходз³ць адна¢леньне рэспубл³к³. Яны ³ ³ншыя л³дэры па¢станьня не был³ ¢жо патрыётам³ раньнемадэрнага кшталту, апанаваным³ ³дэяй адрадз³ць шляхецкую рэспубл³ку. Але яны не был³ яшчэ навачасным³ нацыянал³стам³, гатовым³ пастав³ць знак ро¢насьц³ пам³ж нацыяй ³ народам. ²х спроба пазбав³цца ад расейскай улады, зьвярну¢шыся па дапамогу да народу, выяв³ла дзьве дылемы. Ужываньне ³ншых мова¢, апрача польскай, сьведчыла за тое, што не¢забаве адбудзецца зварот да нацыянальнай пал³тык³ новага ¢зору. Па-першае, кал³ сяляна¢ закл³каюць рызыкаваць жыцьцём на ³хнай роднай мове, вядома, яны будуць разьл³чваць, што на гэтай мове можна будзе разма¢ляць ды чытаць ³ ¢ спакайнейшыя часы. Па-другое, патрэба даць сялянам зямлю, каб дамагчыся ³хняй падтрымк³, став³ла шляхту перад цяжк³м выбарам пам³ж асаб³стай бясьпекай ³ нацыянальным вызваленьнем.
Пасьля паразы па¢станьня 1830 г. М³цкев³ч смуткава¢ па раньненавачаснай пал³тычнай нацы³. Пасьля па¢станьня 1863 г. стал³ разьв³вацца навачасныя нацыянальныя ³дэ³.
1 Juliusz Bardach. Studia z ustroju i prawa Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego. Warsaw: PWN, 1970, 18-21; S.C. Rowell. Lithuania Ascending. Cambridge: Cambridge University Press, 1994, 296-299; Zigmas Zinkeviиius. The History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopediju leidykla, 1996, 71-76. Пра паляка¢ ³ немца¢ Paul Knoll. The Rise of the Polish Monarchy. Chicago: University of Chicago Press, 1971.
2 Перавыдадзеная як ``Б³бл³я: Факс³м³льнае ¢зна¢ленне Б³бл³³, выдадзенай Францыскам Скарынаю ¢ 1517-1520 гадах''. Miнск: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1990-91. Ягоная царко¢наславянская нясе ¢ сабе каларыт гаворк³ славянскай шляхты ВКЛ ³ ¢плы¢ чэскай Б³бл³³, з якой Скарына працава¢ у Празе. J. Sadouski, «A Linguistic Analysis of the Four Books of Kings Printed by Skaryna in 1518». Доктарская дысертацыя, University of London, 1967, 224-226. Прозу Скарыны на мясцовым дыялекце гл.: ``Прадмовы ³ паслясло¢³ паслядо¢н³ка¢ Францыска Скарыны''. Miнск: Навука ³ тэхн³ка, 1991; гл. таксама Arnold McMillin. Die Literatur der Weissrussen. Giessen: Wilhelm Schmitz, 1977, 4047.
3 Moshe Altbauer. The Five Biblical Scrolls in a Sixteenth-Century Jewish Translation into Belarusian (Vilnius Codex 626). Jerusalem: Dorot, 1992,13-37. Гл. таксама Paul Wexler. «The Reconstruction of Pre-Ashkenazic Jewish Settlements in the Slavic Lands in the Light of the Linguistic Sources» //Antony Polonsky (рэд.), From Shtetl to Socialism, London: Littman Library, 1993, 3-18.
4 Zbiуr praw litewskich od roku 1389 do roku 1529 tudzie¿ Rozprawy sejmowe o tych¿e prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznaс: Drukarnia na Garbarach 45,1841,112. Прыв³ле³ надавал³ габрэям права трымацца сва³х закона¢ ³ сваёй рэл³г³³, мовы ³ традыцыя¢ у справах сваёй грамады, а таксама займацца гандлем, ня маючы гарадзкога грамадзянства. Гл. Jacob Goldberg. Jewish Privileges in the Polish Commonwealth. Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 1985,1-40.
5 Гэты подзьв³г па¢тарыл³ ¢ наш час: у 1960 г. у Менску Статут 1529-га году пераклал³ на расейскую, каб яго магл³ вывучаць савецк³я навуко¢цы. Тады сьцьвярджал³, што мова Статуту (адназначна не расейская) насамрэч беларуская.: пад рэд. K.I. Яблонск³са. Статут Великого Княжества Литовского 1529 года. Miнск: Aкадемия наук БССР, 1960, 3-12. Найслушней разглядаць канцылярскую славянскую як асобнае мо¢нае ¢тварэньне. Гл. Jonas muidzinas. Commonwealth polьno-lithuanien ou l'Union de Lublin. Paris: Mouton, 1978, 79-82; Juliusz Bardach. «Od aktu w Krewiк do Zarкczenia Wzajemnego Obojga Narodуw» // Jerzy K³oczowski ³ ³нш. (рэд.), Unia Lubelska i tradycje integracyjne w Europie Œrodkowowschodniej. Lublin: IESW, 1999,14-18; Stanislovas Lazutka. «Je¿yk Statutуw Litewskich i Metryki Litewskiej»// Lithuania, 1-2 (22-23), 1997, 26~33.
6 Уводз³ны да Статуту 1566-га году, нап³саныя каля 1576 г. А¢густынам Ратундусам Мялеск³м, гл. Archiwum Komisji Prawniczej, том 7. Cracow: Polska Akademia Umiejкtno ci, 1900, xx; гл. таксама Jurate Kiapene. «The Grand Duchy and the Grand Dukes in the Sixteenth Century» // Richard Butterworth (рэд.). The Polish-Lithuanian Monarchy in European Context. Houndmills: Palgrave, 2001, 86-87.
7 Гал³на Дзерб³на. ``Права i сям'я ¢ Беларус³ эпох³ Рэнесансу''. Miнск: Tэхналёг³я, 1997.
8 Harvey Goldblatt. «The Emergence of Slavic National Languages» // Aldo Scaglione. The Emergence of National Languages. Ravenna: Loggo Editore, 1984,125,165.
9 Karin Friedrich. The Other Prussia. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
10 Пра пал³тычную с³стэму гл. Andrzej Kamiсski, «The Szlachta of the Polish-Lithuanian Commonwealth» // Ivo Banac, Paul Bushkovitch (рэд.); The Nobility in Russia and Eastern Europe. New Haven, Conn. Yale Russian and East European Publications, 1983, 17-46; а таксама Mariusz Markiewicz. «The Functioning of the Monarchy During the Reign of the Electors of Saxony» // Butterwick. Polish-Lithuanian Monarchy, 172-192. Гл. таксама Daniel Stone. The Polish-Lithuanian State, 1386-1795. Seattle: University of Washington Press, 2001.
11 Каротк³ агляд г³старыяграф³³ Любл³нскае вун³³ падаюць Bardach. Studia z ustroju i prawa, 11-18, ³ muidzinas. Commonwealth polono-lithuanien, 143-151. ²стотныя расейск³я ³нтэрпрэтацы³ вун³³ 1569 г. M.K. Любавский ³ И.И. Лаппо. Сутнасныя польск³я, укра³нск³я, беларуск³я ³ летув³ск³я ацэнк³ выказваюць Ях³м Лялевель, М³хайла Грушэ¢ск³, М³трафан До¢нар-Запольск³ ³ Адольфас Шапока.
12 Паганск³я л³цьв³нск³я сем'³ пераважна прынял³ катал³цкую веру ¢ 1387 г., але большасьць л³цьв³нск³х баяра¢ вызнавал³ правасла¢е ³ заставал³ся правасла¢ным³ яшчэ два стагодзьдз³. Кал³ пачалася Рэфармацыя, у Vilnius'е было нашмат больш правасла¢ных цэрква¢, чым катал³цк³х касьцёла¢.
13 Jerzy Ochmaсski. «The National Idea in Lithuania»// Ivo Banac, Frank Sysyn (рэд.) Concepts of Nationhood in Early Modern Europe. Cambridge, Mass.: Ukrainian Research Institute, 1986, 312-313.
14 Найлепшым сьведчаньнем шматл³к³я публ³кацы³ Пятра Скарг³ пасьля 1577 г. пра пратэстантызм ³ правасла¢е. Pisma wszystkie, 5 тамо¢. Warsaw: Ultima Thule, 1923-1930.
15 Rozmowa Polaka z Litwinem. Берасьце: Drukarnia Radziwi³³owska, 1565; Maurycy Krupwicz (рэд.). Собрание государственных и частных актов, касающихся истории Литвы и соединенных с ней владений, Vilnius: Zavadzkago, 1858, 38-39; Marja Baryczowa, «Augustyn Rotundus Mieleski, wуjt wileсski, pierwszy historyk i apologeta Litwy»// Ateneum Wileсskie, ²² (1936), 144. ²снуе некаторая доля верагоднасьц³, што Ратундус л³чы¢ сябе навуко¢цам, здольным выказвацца „добра сфармуляваным³ фразам³'', phrases bien arrondies. У клас³чнай лац³не слова «rotundus» магло азначаць «добра сфармуляваны». Напэ¢на, упершыню ¢ гэтым сэнсе яго выкарыста¢ Цыцэрон у ``Прамо¢цы'', вядомым Ратундусу. Але ¢ XVIст. гэтая верагоднасьць была ня большай, чым сёньня: хутчэй за ¢сё, наш Ратундус бы¢ проста вельм³ «добра ¢кормлены». Каб зразумець розьн³цу пам³ж нацыяй раньняга Новага Часу ³ Новага Часу, трэба адчуваць, кал³ сэнс слова зьмяняецца, а кал³ не: «rotundus» у XVIст. ³ цяпер адное ³ тое ж. Словы «польск³» або «л³то¢ск³» вядома, азначаюць цяпер зус³м ня тое, што тады.
16 Paul Bushkovitch. «National Consciousness in Early Modern Russia»// Banac, Sysyn, Concepts of Nationhood, 356-357; Jaros³aw Pelenski. «The Origins of the Official Muscovite Claim to the ``Kievan Inheritance»// Harvard Ukrainian Studies, ², ²(1977), 48-50.
17 Andrzej Kaminski. Republic vs. Autocracy. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1993.
18 Гл. „Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею'', „Акты, издаваемые Aрхеографическою коммиссиею, высочайше учрежденною в Вильне'' ³ ``Акты, издаваемые Виленскою коммиссиею для разбора древних актов''.
19 Artыras Tere kinas. «Reconsidering the Third of May Constitution and the Rhetoric of Polish-Lithuanian Reforms»// Journal of Baltic Studies, 27, 4 (1996), 300. Гл. таксама Andrzej Walicki. The Enlightenment and the Birth of Modern Nationhood. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1989; Larry Wolff. Inventing Eastern Europe. Stanford: Stanford University Press, 195-283.
20 Гл. Gershon David Hundert. «Some Basic Characteristics of the Jewish Experience in Poland»// Polonsky. From Shtetlto Socialism, 19-25; M.J. Rosman. The Lords' Jews. Cambridge, Mass.: Ukrainian Research Institute, 1990, 1-22.; а таксама Salo Wittmayer Baron. A Social and Religious History of the Jews, том. 16. New York: Columbia University Press, 1976.
21 Jacob Goldberg. «Privileges Granted to Jewish Communities As a Stabilizing Factor in Jewish Support» // Chimen Abramsky, Maciej Jachimczyk, Antony Polonsky (рэд.). The Jews in Poland. Oxford: Blackwell, 1986,31-54; Daniel Beauvois. «Polish-Jewish relations in Russian territory» ibid., 81; Artur Eisenbach. The Emancipation of the Jews in Poland, 17801870. Oxford: Basil Blackwell, 1991,126-127,158-160.
22 Сам М³цкев³ч узя¢ за жонку жанчыну габрэйскага паходжаньня. Заблытаныя каран³ М³цкев³ча прыклад агульнае тэндэнцы³ таго часу. Г³сторык Ях³м Лялевель (1786-1861 гг.) бы¢ сынам нямецкага шляхц³ча. Для М³цкев³ча панятак этн³чнай нацыянальнасьц³ ня ме¢ н³якага сэнсу, таму „раскры¢шы'' паходжаньне ягоных дзядо¢ ³ бацько¢, нельга вызначыць, к³м „насамрэч'' бы¢ М³цкев³ч. Гл. Anne Applebaum. Between East and West. London: Macmillan, 1995, 114-122; Irena Grudziсska-Gross. «How Polish is Polishness?»// East European Politics and Societies, 14, i (2000), 5ff; Neal Ascherson. Black Sea. New York: Hill and Wang, 1996, I44ff. Пра татарск³ мячэт гл. Jan Tyszkiewicz. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Warsaw. PWN, 1989, 287. Фундаментальнае дасьледаваньне жыцьця й творчасьц³ М³цкев³ча Wiktor Weintraub. The Poetry of Adam Mickiewicz. The Hague: Mouton, 1954.
23 Пашырэньне польскамо¢най адукацы³ ¢ Расейскай ³мперы³ н³як не закранула габрэя¢. У Vilnius'е ``вакно ¢ сьвет'' для габрэя¢ стварыла расейская мова, а ня польская.
24 A. Bendzhius ³ ³нш. Istoriia Vil'niusskogo universitetа. Vilnius: Mokslas, 1979, 64-66; Daniel Beauvois. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, vol. ². Lublin: KUL, 1991, 37-39, 273-275. Прыклад М³цкев³ча далёка не адз³нкавы. Варта згадаць хаця б М³хала Клеафаса Аг³нскага (1765-1833 гг.). Ягоны паланэз „Разьв³таньне з Радз³май'' у ля-м³норы самы знакам³ты твор з польскае барочнае музык³.
25 Пара¢найце М³цкев³чавыя радк³, прысьвечаныя страчанай Л³тве, з Пушк³нск³м³ пра знойдзены Пецярбург: Природой здесь нам суждено//В Европу прорубить окно,//Ногою твердой стать при море. М³цкев³ч сябрава¢ з Пушк³ным. Гл. Jerzy Tomaszewski. «Kresy wschodnie w polskiej my li politycznej»// Wojciech Wrzeziсski (рэд.) Miedzy Polsk¹ etniczn¹ i historyczn¹. Wroc³aw: Ossolineum, 1988; 97ff.; а таксама И.И. Свирид. Между Петербургом, Варшавой и Вильно. Mасква: OGI, 1999.
26 Jacques Barzun. Classic, Romantic, and Modern. Garden City, N.Y.: Doubleday, 1961,14.
27 Nina Taylor. «Adam Mickiewicz et la Lithuanie» // Daniel Beauvois (рэд.). Les confins de l'ancienne Pologne. Lille: Presses Universitaires, 1988, 70.
28 Н.Н. Улащик. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. Mасква: Наука, 1965, 5-6.
29 Jakуb Gieysztor. Pamiкtniki, том ². Vilnius: Bibljoteka Pamiкtnikуw, 1913, 36, 61,136.
30 K. Kaлиновский. Из печатного и рукописного наследия. Miнск: Беларусь, 1988. Гл. таксама Piotr £ossowski, Zygmunt M³ynarski. Rosjanie, Bia³orusini, i Ukraiсcy w Powstaniu Styczniowym. Wroc³aw: Ossolineum, 1959, 166-186; John Stanley. «The Birth of a Nation»// Bйla Kirбly (рэд.). The Crucial Decade. New York: Brooklyn College Press, 110-119.
31 Egidijus Aleksandraviиius. «Political Goals of Lithuanians, 1883 -1918» // Journal of Baltic Studies, 23, 3 (1992), 230-231; Nerijus Udrenas «Book, Bread, Cross, and Whip: The Construction of Lithuanian Identity within Imperial Russia». Доктарская дысертацыя, Brandeis University, 2000.
Разьдзел 2. O Litwo! Ojczyzna moja… (18631914гг.)
Матыльцудо¢ны, ¢топлены ¢ бурштыне,
На век³ гэтк³м самым застанецца.
Адам М³цкев³ч,
``Конрад Валенрод'' (Пецярбург, 1828 г.)
Пасьля 1863 г. ажыцьця¢ляць сучасную пал³тыку азначала адк³нуць, як цяжкое бярэмя, ³дэю Рэчы Паспал³тай ³ ¢спрыняць сялянства з ягонай мовай як нацыю. Першым³ гэта зразумел³ на скрайн³м па¢ночным захадзе былога Вял³кага Княства там удушэньне па¢станьня 1863 г. сталася катал³затарам навачаснай летув³скай нацыянальнай ³дэ³, што абап³ралася на мо¢ны чыньн³к. Канчатковае скасаваньне прыгону паскорыла мадэрн³зацыю сельскай гаспадарк³ у вын³ку скла¢ся новы клас заможных летув³ск³х сяляна¢1. Рашэньне ³мперск³х улада¢ прывабл³ваць студэнта¢ з кол³шняе Л³твы ¢ Пецярбург замест Варшавы спрыяла фармаваньню новай сьвецкай эл³ты. Непасьлядо¢ная дэпалан³зацыя школа¢ гэтаксама м³жвол³ падштурхнула нацыянальныя працэсы, бо расейская культура выяв³лася значна менш прывабнай для летув³скай моладз³, чым польская. Цягам наступных дзесяц³годдзя¢ летув³ск³ нацыянальны рух складал³ сяляне летув³скага паходжаньня, як³я вучыл³ся чытаць на роднай мове ¢ школе, дэкласаваная польскамо¢ная шляхта, якая нано¢ засвойвала летув³скую, сацыял³сты, дактары, як³я атрымал³ адукацыю ¢ расейск³х ун³верс³тэтах, ³ рыма-катал³цк³я сьвятары2. Летув³ск³я нацыянальныя дзеячы бачыл³ ¢ па¢станьн³ 1863 г. вял³кую памылку паляка¢ ³ разьл³чвал³ выпрацаваць лепшую нацыянальную стратэг³ю. Гэтае новае пакаленьне замест узброенай барацьбы зьвярнулася да нацыянальнай культуры. Тут яны, фактычна, мала чым адрозьн³вал³ся ад асно¢най пасьля 1863 г. плын³ польск³х патрыёта¢ паз³тыв³ста¢, для як³х сродкам стварыць нацыянальную супольнасьць была практычная ``арган³чная праца''3. Кал³ для паляка¢ гэтае ``вяртаньне да вытока¢'' азначала ¢мацаваньне ап³рышча нацыянальнай эл³ты сярод шырок³х маса¢, то ад летув³са¢ патрабавалася перш-наперш нацыянал³заваць сябе. Выток³ летув³скай дзяржа¢насьц³ ляжал³ пахаваныя пад друзам г³сторы³. Шмат стагоддзя¢ летув³ская мова не адыгрывала н³якай пал³тычнай рол³. Вял³к³я княз³ л³то¢ск³я н³кол³ не друкавал³ кн³г па-летув³ску. Апошн³ вял³к³ князь, як³ хаця б веда¢ летув³скую, памёр у той самы год, кал³ Калумб адкры¢ Амерыку. Ня тольк³ г³старычныя традыцы³ Вял³кага Княства был³ замацаваныя ¢ дакументах на польскай ц³ канцылярскай славянскай (бл³зкай да беларускай) усё ¢давала на тое, што ³ летув³скаму сялянству надта карцела па¢тарыць г³старычны прыклад сва³х сьвятаро¢ ды пано¢. Усё Х²Х ст. летув³скамо¢ныя сяляне засвойвал³ беларускую мову яна была той славянскай глебай, якая дазваляла надалей ас³м³лявацца ¢ паляка¢ ц³ расейца¢. У некаторых сялянск³х сядз³бах дзяды разма¢лял³ па-летув³ску, бацьк³ па-беларуску, а дзец³ па-польску. Так адная сям'я ¢васабляла г³старычную тэндэнцыю, якой летув³ск³я дзеячы марыл³ надаць адваротны ход. Каб спалан³заваць сва³х дзяцей, заможныя сяляне дасылал³ ³х у школы, дзе мовай навучаньня (ц³, прынамс³, адзнакай прэстыжу) была польская. В³дочная х³сткасьць патрыятычных пачуцьця¢ у народзе дадала летув³ск³м дзеячам пафасу. А таемнае разуменьне, што сам³ яны гавораць ³ чытаюць па-польску лепш, чым па-летув³ску, прыспорыла ³х у справе нацыянальнага адраджэньня.
Айчына этн³чная Л³тва.
Летув³ск³я патрыёты ¢ пошуках выйсьця зьвяртал³ся да ¢я¢нага Вял³кага Княства Л³то¢скага. Яны адмов³л³ся ад рэальнай пераемнасьц³ з традыцыяй раньняга новага часу на карысьць м³фу пра сярэднявечную Л³тву ³ Vilnius да Любл³нскай вун³³ з Польшчай у 1569 г. Яны раб³л³ ста¢ку на мову, якая н³кол³ не адыгрывала кольк³-небудзь значнай рол³ ¢ раньнемадэрным Вял³к³м Княстве, летув³скую ³ на слой грамадзтва, як³ за¢жды застава¢ся на ¢збочыне ¢ пал³тыцы ВКЛ, летув³скамо¢нае сялянства. ²х апанавала рамантычная настальг³я па часох паганства. Для ³х вун³я 1569 г. з Польшчай выглядала дэспатыяй пано¢ над сялянствам, а ``паны''-сучасьн³к³ (польска-л³цьв³нская шляхта) ¢я¢лял³ся здрадн³кам³ народу. Як асэнсаваньне нацыянальнай г³сторы³ перагукалася з сапра¢дным³ праблемам³ будучай нацы³, гэтак ³ адчуваньне несправядл³васьц³, уласьц³вае летув³ск³м нацыянальным дзеячам, тлумачылася н³зк³м сацыяльным паходжаньнем шмат каго з ³х.
Кал³ Л³тве было наканавана стварыць навачасную нацыю, то яна мус³ла быць нацыяй сялянскай. ² л³дэрам гэтай сялянскай нацы³ даводз³лася змагацца з тым³, хто ме¢ вышэйшы статус у грамадзтве, на х³сткай мо¢на-г³старычнай глебе. Са скасаваньнем прыгону й адкрыцьцём школа¢ для сялянск³х дзяцей у ³х зьяв³¢ся пал³тычны шанец, кал³ ня ¢пэ¢ненасьць ва ¢ласных с³лах. Летув³ск³ рух нарадз³¢ся ¢ Сувалка¢скай губерн³, дзе прыгоннае права адмян³¢ яшчэ ¢ 1807 г. Напалеон. Наступным лёсавызначальным крокам стала рус³ф³кацыя пасьля падзея¢ 1863 г. польск³х школа¢. У 1867 г. Марыямпальская вучэльня, што да 1863 г. была ³нструментам палан³зацы³, ператварылася ¢ расейскую г³мназ³ю. Польскую мову вык³нул³ з праграмы замест яе ¢вял³ летув³скую. З Марыямпальскай г³мназ³³ выйшл³ два выб³тныя дзеячы летув³скага адраджэньня ¨нас Басанав³чус ³ В³нцас Кудз³рка. Адораныя дзец³ заможных сяляна¢, абодва мел³ся стаць катал³цк³м³ сьвятарам³, абодва скарыстал³ лепшыя магчымасьц³, як³я адкрывала ³м расейская с³стэма адукацы³. Гэтак расейск³я ¢лады, спрабуючы нейтрал³заваць у Л³тве польск³ ¢плы¢, м³жвол³ стварыл³ сацыяльную прастору для летув³скага нацыянальнага руху, узьн³клага на летув³скай мо¢най глебе.
Ужытыя пасьля 1863 г. г³старычныя ³ мо¢ныя мадэл³ ¢жо да¢но ³снавал³. Найбольш перакана¢ча ³х выкла¢ Тэадор Нарбут (1784-1864 гг.) у шматтомнай польскамо¢най г³сторы³ Л³твы, надрукаванай у 1835-1841 гг. Падсумава¢ Нарбут чатыры тысячы старонак высновай, што г³сторыя Л³твы ``перапын³лася'' ¢ 1569 г., ³ метафарычна злама¢ сваё пяро на маг³ле тагачаснага караля польскага ³ вял³кага князя л³то¢скага Жыг³монта А¢густа4. Вел³зарная праца Нарбута навукова абгрунто¢вала пал³тычную тэзу, што мадэрная летув³ская ³дэя мус³ць чэрпаць з крын³ца¢ Сярэднявечча, а ня раньняга новага часу. У Х²Х ст. Нарбута цытавал³ часьцей за ¢сялякае ³ншае дасьледаваньне з г³сторы³ Л³твы5. Насамрэч мадэрную летув³скую ³дэю выказа¢ крыху раней ³ па-летув³ску С³монас Да¢кантас (1793-1864 гг.). Аднакашн³к М³цкев³ча па В³ленск³м ун³верс³тэце, Да¢кантас падзяля¢ М³цкев³чава захапленьне сярэднявечнай Л³твою. Да¢кантас, бадай, бы¢ першым, хто ¢ вун³³ 1569 г. з Польшчай пабачы¢ кап³туляцыю, а ¢ распа¢сюдзе польскай мовы зьн³шчэньне вышэйшай мясцовай культуры. У 1822 г. ён выкла¢ свае сьцьверджаньн³ ¢ першай навуковай г³сторы³ Л³твы па-летув³ску. ² хоць гэтая праца так ³ ня выйшла ¢ сьвет да 1929г., у 1845 г. зьяв³¢ся яшчэ адз³н грунто¢ны досьлед.
Кал³ летув³ск³я г³сторык³ стварал³ новую перыядызацыю, якая ¢сла¢ляла Сярэднявечча ³ ган³ла раньн³ Новы Час, то паэз³я М³цкев³ча як найярчэй выя¢ляла гэтую былую славу. Месца дзеяньня ягоных паэма¢ ``Гражына'' (1823 г.) ³ ``Конрад Валенрод'' (1828 г.) сярэднявечная Л³тва. Заба¢на, што яшчэ адную падставу ³дэал³заваць Сярэднявечча дала м³жвольная сутворчасьць Да¢кантаса ³ М³цкев³ча. У 1822 г. Да¢кантас перакла¢ юначае л³таратурнае практыкаваньне М³цкев³ча на летув³скую, памылкова прыня¢шы яго за сапра¢дны ¢рывак са старажытнай хрон³к³. Пазьней Да¢кантас улучы¢ М³цкев³ча¢ аповед пра князё¢ну Жыв³лу ¢ свае г³старычныя працы. У 1884 г. вызначыл³, што сапра¢дны а¢тар ``Жыв³лы'' М³цкев³ч, але на той час паданьне пра яе ¢жо заняло важнае месца ¢ летув³скай нацыянальнай культуры6. ``Разьвянчаньне'' Жыв³лы ¢жо н³чога не зьмяняла. Таксама М³цкев³ч прыдума¢ яшчэ адную князё¢ну Гражыну (дарэчы, у Х²Х ст. гэта было пашыранае ¢ Л³тве дзявочае ³мя). Аднак пам³ж паэтам-рамантыкам ³ ягоным³ летув³ск³м³ чытачам³ ³снавала вял³кая розьн³ца. М³цкев³ч завершы¢ уступ да паэмы ``Конрад Валенрод'' цытатай з Шылера: ``Што песьня роб³ць несьмяротным, заг³нуць мус³ць у жыцьц³''. Для М³цкев³ча старажытная Л³тва сапра¢ды заг³нула, ³ ¢ ``Пане Тадэвушы'' ён тужыць па Л³тве раньняга Новага Часу Л³тве, аб'яднанай з Польшчай у Рэч Паспал³тую. Аднак летув³ск³я нацыянальныя дзеячы был³ згодныя з Нарбутам ³ Да¢кантасам: г³сторыя Л³твы скончылася ¢ 1569 г., ³ адрадз³ць неабходна тую, сярэднявечную, Л³тву. Менав³та такая г³старычная схема выбудо¢валася ¢ першых навачасных летув³ск³х публ³кацыях.
У 1883 г. ¨нас Басанав³чус (1851-1927 гг.) вырашы¢ заснаваць летув³скамо¢ную газету. Кал³ ён навуча¢ся ¢ Марыямпальскай г³мназ³³, выкладаньне перавял³ з польскай на расейскую мову, а да прадмета¢ дадалася летув³ская. Разам з ³ншым³ летув³ск³м³ маладзёнам³ Басанав³чус атрыма¢ магчымасьць працягнуць адукацыю ¢ стал³чных ун³верс³тэтах. У Маскве ён слуха¢ лекцы³ француск³х прафесара¢, пасябрава¢ з балгарск³м³ патрыётам³ ³ надрукава¢ некальк³ праца¢ з г³сторы³ Л³твы (па-польску). У 1879 г. ён скончы¢ медыцынск³ факультэт ³ эм³грава¢ у Балгарыю, дзе працава¢ доктарам ³ працягва¢ вывучаць г³сторыю Л³твы. У 1882 г. ён апыну¢ся ¢ Празе, пазнаём³¢ся з дзеячам³ чэскага нацыянальнага руху. Як ³ ягоныя балгарск³я сябры, чэх³ падкрэсьл³вал³ вел³ч сваёй дзяржавы ¢ Сярэднявеччы ³ знаходз³л³ апра¢даньн³ паразе, што напаткала ³х у раньн³м Новым Часе. У Празе Басанав³чус ³ вырашы¢ распачаць летув³скамо¢нае выданьне. Ухап³¢шыся за папулярны ¢ Празе вобраз нацы³, якая абуджаецца ³ выходз³ць з цямрэчы на сьвятло, Басанав³чус вырашы¢ назваць яго Au ra (``Заранка'')7.
У 1883 г. Басанав³чус дамов³¢ся з суайчыньн³кам³, што жыл³ ¢ Нямеччыне, наконт выданьня газеты. Хоць летув³ская мова ¢ Расейскай ³мперы³ ³ не была пад забаронай, але дазвалялася выкарысто¢ваць тольк³ к³рыл³чны альфабэт. У Нямеччыне летув³ск³я дзеячы магл³ выдаваць газету па-летув³ску лац³нкай, а потым кантрабандным шляхам перавоз³ць яе праз мяжу. Басанав³чус рэдагава¢ першыя нумары ¢ Празе, а за друк у Нямеччыне адказва¢ Юрг³с М³кшас. Кал³ апошн³ праз амурную прыгоду мус³¢ зьехаць з кра³ны, яму наступн³ча¢ ¨нас Шлюпас, як³ атрыма¢ найбагацейшы досьвед кансьп³рацы³ ¢ Польскай сацыял³стычнай парты³ ``Пралетарыят''. Але ³ Шлюпас, у сваю чаргу, бы¢ высланы з Прус³³. 40 нумаро¢ ``Au ra'' папулярызавал³ ³дэю пераемнасьц³ з м³нулым да 1569 г., з Вял³к³м Княствам Л³то¢ск³м асобна ад Польшчы. Дух ``Au ra'' жыв³¢ся дасьледаваньням³ Да¢кантаса ³ Нарбута, а таксама паэз³яй М³цкев³ча8.
Няма н³чога дз³¢нага ¢ тым, што ``Au ra'' ¢ сва³м рашэньн³ адк³нуць раньн³ Новы Час ³ зьвярнуцца на¢прост з мадэрнасьц³ да Сярэднявечча пайшла шляхам, пракладзеным чэск³м³ патрыётам³. Любл³нская вун³я 1569 г. была для летув³са¢ тым жа, чым для чэха¢ б³тва на Белай Гары: крыжом на маг³ле нацыянальнай г³сторы³. Яна давала магчымасьць в³навац³ць ва ¢с³м чужынца¢, апяваць сярэднявечную да¢н³ну, тлумачыць сацыяльнае паходжаньне летув³ск³х дзеяча¢ ³ ¢зьвял³чваць просты народ9. Як Любл³нская вун³я (н³быта) з коранем зьн³шчыла шляхту Л³твы, гэтаксама параза на Белай Гары (н³быта) ператварыла чэскую шляхту ¢ вузк³ гурток заежджых авантурыста¢. А, значыць, нацыянальнаму адраджэньню бы¢ патрэбны прыток сьвежай крыв³, ³ нацыянальныя традыцы³, як³я неабходна вярнуць, захавал³ся тольк³ сярод простага люду. У абодвух выпадках гэтая с³нтэза Сярэднявечча ³ Новага Часу першапачаткова выкладалася на мове высокай культуры, прынятай у раньняй мадэрнасьц³. Для чэха¢ гэта была нямецкая, для летув³са¢ польская. Вярнуцца да роднай мовы свайго народу азначала зраб³ць вельм³ ³стотны крок, але ³ тут па¢ставала безьл³ч супярэчнасьця¢.
Да¢н³на, хараство, моц.
У 80-х гадох Х²Х ст. ``Au ra'' прапагандавала гэтую схему на мясцовым дыялекце па-летув³ску. Як мы за¢важыл³, назва ``Au ra'' (``Заранка'') выя¢ляе агульную для ¢с³х нацыя¢ са слабой дзяржа¢на-культурнай традыцыяй метафару: ма¢ля¢, тое, што ¢дае на сьмерць, насамрэч тольк³ сон, ³ заснулы прачнецца, кал³ ноч зьмен³цца днём. Аднак нават простая спроба занатаваць гэтую ³дэю па-летув³ску раскрывае больш глыбок³я магчымасьц³ падобнага вобразу. ²дэя нацыянальнага абуджэньня нясе ¢ сабе звабу выкарыстаць ва ¢ласных ³нтарэсах сваю ж адсталасьць, удасканал³¢шы ранейшыя здабытк³ ³ншых. Напрыклад, альфабэт напра¢ду прыдумал³ тольк³ аднойчы10. Аднак яго мусяць перастварыць нацыянальныя дзеячы, як³я жадаюць дайсьц³ да простага народу, кадыф³каваць яго гаворку як л³таратурную мову гэтак практычная патрэба спа¢няецца нацыянальным пафасам. ² пра гэта сьведчыць ня назва, а правап³с ``Au ra''. У г³старычных выданьнях ``Au ra'' п³шацца праз , хоць у 1883 г. звычайна п³сал³ ``auszra''. Розьн³ца ¢зьн³кла таму, што ¢ тагачаснай летув³скай, як прав³ла, карыстал³ся польск³м правап³сам, дзе гук [ш] перадаецца дыграфам sz, а рэдактары газеты ³мкнул³ся ¢весьц³ чэск³ правап³с, дзе чытаецца як [ш], каб ³х мова менш нагадвала польскую. Друкаваньне ¢ Расейскай ³мперы³ тут н³ пры чым: у абодвух правап³сах выкарысто¢ва¢ся лац³нск³ альфабэт, таму абодва был³ пад забаронай. Расейская пал³цыя канф³скавала б ³ ``Au ra'', ³ ``Auszra'' дазвалялася выдаваць тольк³ штосьц³ накшталт ``Аушра''. Рэч у тым, што летув³ск³я нацыянальныя дзеячы ³мкнул³ся ¢сяляк вызвал³ць летув³скую культуру з-пад польскага ¢плыву.
У тым, як летув³ская мова запазычыла чэск³ правап³с, можна ¢гледзець чатыры прадоксы г³сторы³.
1) У Сярэднявеччы, да аб'яднаньня Польшчы з Л³твою, польская зраб³лася п³сьмовай мовай акурат пад уплывам чэскай11. Таму польск³ правап³с, прынесены ¢ Вял³кае Княства Л³то¢скае ¢ раньн³м Новым Часе, адпавяда¢ правап³су старачэскай. На некальк³ стагоддзя¢ пазьней чэх³, каб пазбав³цца ад зычных дыграфа¢, а таксама некаторых ³ншых л³тара¢, што для ³х атаясамл³вал³ся з нямецкай, увял³ фанетычныя с³мвалы, як³я ³ запазычыл³ летув³ск³я нацыянальныя дзеячы Новага Часу. Пасьля гэтай рэформы сучасная чэская мова стала таксама больш адрозьн³вацца ад польскай, у якой захавал³ся элементы старачэскага правап³су ³, каб пазначыць адз³н зычны, выкарысто¢вал³ся дыграфы. Гэты м³жвольны ``пабочны эфект'' чэскай рэформы, пра як³ шкадавал³ некаторыя чэск³я панслав³сты, ³ прываб³¢ летув³са¢, бо для ³х суперн³кам нумар адз³н была польская культура. Напрыклад, традыцыйна ¢ чэскай, польскай, л³то¢скай мовах гук [в] перадава¢ся л³тарай w, як ³ ¢ нямецкай. Па рэформе ¢ чэскай ³ летув³скай замест w пачал³ п³саць v. Гэтаксама ва ¢с³х трох мовах дыграф cz азнача¢ гук [ч]. Па рэформе ¢ чэскай ³ летув³скай замест cz зьяв³¢ся и. Так³м чынам, у сва³м змаганьн³ з пальшчызнай летув³сы супрацьпастав³л³ старому чэскаму правап³су больш новы.
2) Але пакольк³ ¢ Расе³ забаранялася выкарысто¢ваць лац³нск³ альфабэт, летув³сы ¢ В³льн³ не магл³ ¢жываць н³ адз³н, н³ друг³ правап³с. Таму яны карыстал³ся чэск³м правап³сам у сваёй (збольшага) рэфармаванай мове па той бок мяжы у нямецкай Усходняй Прус³³. Так³м вось вакольным шляхам правап³с, прызначаны абмежаваць распа¢сюд нямецкай культуры, трап³¢ у Нямеччыну.
3) Гэты парадокс яшчэ глыбейшы. Адная частка чэскага дамешку ¢ л³то¢ск³ правап³с складалася з замены sz на ³ cz на и. Другая, прапанаваная на шмат гадо¢ раней нямецк³м мовазна¢цам А¢густам Шляйхерам [August Schleicher], зводз³лася да адмовы ад польскага ³ ³ замены w на v. Так што ¢рэшце за чэск³я рысы, як³я б прытушыл³ польск³ ¢плы¢ на летув³скую мову ¢ Расе³, часткова выказва¢ся немец.
4) Рамантычная хваля ¢ нямецкай навуцы выя¢лялася, апрача ³ншага, ³ ¢ ц³ка¢насьц³ нямецк³х ф³лолага¢ да летув³скае мовы. У некаторай ступен³ гэтая хваля была пакл³каная вызвал³ць нямецкую культуру з-пад францускага ¢плыву. Кал³ не заблытацца сярод гэтых люстэрка¢, то можна пабачыць, што напрыканцы Х²Х ст. ³дэ³ нацыянальнай прыналежнасьц³ пераламлял³ся ¢ Е¢ропе самым непрадказальным чынам. М³ж тым мясцовыя нацыянал³сты суз³рал³ вобраз, як³ ³м бачы¢ся выразным, чыстым ³ прыгожым. Да таго ж правобраз нацыянал³зму ¢ Х²Х ст. нам дае Францыя, якую шмат хто на ¢сход ад Рэйну л³чы¢ ³ радз³май пал³тф³ласоф³³, ³ ¢зорам нацыянальнай дзяржавы12.
У Е¢ропе ³снаваньне л³таратуры ¢се ¢важал³ за абавязковую умову, каб вылучаць нацыю. Таму амаль по¢ная адсутнасьць летув³скай л³таратуры прыкрывалася падвоенай увагай да неад'емных вартасьця¢ мовы. Басанав³чус сьцьвярджа¢, што фармальная дасканаласьць летув³скае мовы доказ высокай цыв³л³заванасьц³ жыхаро¢ старажытнае Л³твы. Пакольк³ са сьвецкай л³таратуры, каб падмацаваць гэтыя прэтэньз³³, амаль н³чога не засталося, у якасьц³ аргументу замест здабытка¢ мовы спасылал³ся на да¢н³ну мовы. У мястэчках Таскан³³ сярэднявечныя вежы захавал³ся не насуперак, а дзякуючы эканам³чнаму заняпаду ¢ раньн³м Новым Часе. Гэтаксама ¢ Л³тве летув³ская мова захавала сваё старада¢няе хараство не насуперак, а дзякуючы не¢жываньню ¢ л³таратуры раньняга Новага Часу. Гало¢ны цяжар лац³нск³х, нямецк³х, француск³х неалаг³зма¢ прыйшо¢ся на долю польскай, а не летув³скай мовы. Надзвычай складаная летув³ская граматыка захавалася ¢ цьмяным ма¢леньн³ сяляна¢. Сам М³цкев³ч называ¢ летув³скую ``найстаражытнейшай мовай, якой разма¢ляюць на Е¢рапейск³м кантыненьце''. У 1843 г. ён прасочва¢ сувязь летув³скай з санскрытам (а летув³са¢ са зьн³клым ³ндуск³м племем). На восем гадо¢ раней г³сторык Нарбут у першым томе вял³знай нап³санай па-польску ``Г³сторы³ л³то¢скага народу'' паказа¢ сувяз³ пам³ж летув³скай мовай ³ санскрытам. Нарбут зьвярта¢ся да так³х нямецк³х а¢тарытэта¢, як, напрыклад, Якаб Грым (1785-1863 гг.), граматыст ³ ф³лолаг, а таксама зьб³ральн³к народных казак. Да¢кантас у сва³м досьледзе 1845 г. карыста¢ся мовазна¢чым³ працам³ Шляйхера13. ² М³цкев³ча¢ вобраз старажытнае Л³твы часткова будава¢ся на нямецк³х крын³цах, як то г³сторыя Прус³³ А¢густа фон Катцэбю [August von Kotzebue] (1761-1819гг.)14. Падкрэсьл³ваючы асобнае станов³шча летув³скай мовы, ³ Да¢кантас, ³ Нарбут, ³ М³цкев³ч абап³рал³ся на фалькларыстычны складн³к нямецкага рамантызму ³ на дасягненьн³ нямецк³х навуко¢ца¢. Больш за тое, у выгнаньн³ ¢ Парыжы М³цкев³ч кантактава¢ з француск³м³ г³сторыкам³, напрыклад, з Жулем М³шле [Jules Michelet]. Прафесарам Калеж дэ Франс М³цкев³ч даводз³¢ старажытнасьць летув³скай мовы ¢ лекцыях па-француску15. Можна за¢важыць пэ¢ную ³рон³ю лёсу ¢ тым, што зробленыя або публ³чна абвешчаныя ¢ Нямеччыне ³ Францы³ высновы пра летув³скую мову пазьней зробяцца кутн³м камянём л³то¢скага нацыянал³зму. Аднак да гэтых навуковых выснова¢ н³кол³ б не прыйшл³, каб не адная жорсткая ³сьц³на: стагоддзям³ балцк³я летув³ск³я дыялекты ³снавал³ амаль у по¢ным адрыве ад высокай культуры.
У ``шэрую гадз³ну'' Х²Х ст., кал³ адной колькасьц³ было мала, каб казаць пра ³снаваньне нацы³, кал³ нацыянальныя дзеячы яшчэ адчувал³ повязь з раньненавачаснай культурай, у ³х прысутн³чала патрэба даказаць, што новае можа суладна дастасо¢вацца да старога. Ва ¢сёй Е¢ропе нацыянал³сты-рамантык³ ¢ Х²Х ст. трымал³ся адз³ных крытэра¢, каб вызначаць нацыю: неабходная высокая культура, доказ яе ³снаваньня л³таратура, але ¢жо лепш старажытная традыцыйная культура, чым н³якай. Кал³ няма прыгожага п³сьменства, да¢н³на йдзе паперадзе хараства. Падтрымл³ваючы цьверджаньн³ Грыма, Нарбута ³ М³цкев³ча пра старажытнасьць летув³скае мовы, летув³ск³я дзеячы пакаленьня ``Au ra'' разам з тым ³мкнул³ся давесьц³, што ³х мова здолее несьц³ цяжар сучаснай л³таратуры. Згодныя з М³цкев³чам, што высокая культура суаднос³цца з адметным пал³тычным лёсам, летув³ск³я п³сьменьн³к³ пераклал³ паэз³ю М³цкев³ча на сваю мову, каб абвергнуць ягонае меркаваньне, што мовай высокай культуры ¢ Л³тве будзе польская. Кал³ летув³скай мовай можна перадаць незвычайную паэз³ю М³цкев³ча, разважал³ яны, тады летув³са¢ можна л³чыць за асобную нацыю з уласнай будучыняй. Рытуальныя паклоны ¢ бок польскай культуры, як³я раб³л³ л³таратары-адраджэнцы, рыхтык дзюда³сты, мел³ся засьведчыць ро¢насьць летув³са¢ як нацы³. Прыкладал³ся неверагодныя намаганьн³, каб пераскочыць цэлы этап ³ нарэшце зраб³ць да¢н³ну хараством16.
Хараство патрабавалася перадус³м дзеля таго, каб пераканаць паляка¢ вакол сябе ³ паляка¢ у сабе. Каб па¢ста¢ нацыянальны рух, каб хараство ператварылася ¢ моц, нацыянальным дзеячам мус³ць паверыць хтосьц³ яшчэ. Крыху маладзейшы за Басанав³чуса паэт В³нцас Кудз³рка (1858-1899 гг.) знайшо¢ сьцяжыну пам³ж да¢н³ной ³ хараством, каб дайсьц³ да народу. ¨н ³шо¢ пакручастым³ шляхам³, праз засваеньне, а не адма¢леньне раньнемадэрнай пальшчызны. Хоць Кудз³рка, як ³ Басанав³чус, вывуча¢ летув³скую ¢ Марыямпальскай г³мназ³³, тая яго спалан³завала. Возьмем ягоныя ¢спам³ны пра школьныя гады: ``²нстынкт самазахаваньня падказва¢ мне не разма¢ляць па-летув³ску ³ ¢важл³ва сачыць, каб н³хто не за¢важы¢, што мой бацька нос³ць грубую сялянскую вопратку ³ ¢мее гаварыць тольк³ летув³скай. Я з ус³х с³ла¢ намага¢ся разма¢ляць па-польску, хоць атрымл³валася кепска. Кал³ да мяне прыязджа¢ бацька ц³ хто ³ншы са сваяко¢, я трыма¢ся ад ³х убаку, варта мне тольк³ было за¢важыць, што глядзяць аднакашн³к³ ц³ шляхцюк³. Я спакойна разма¢ля¢ з ³м³ тольк³ сам-насам або па-за сьценам³ г³мназ³³. Я пачува¢ся палякам, а, значыць, ³ шляхц³чам, я ¢смакта¢ польск³ дух''17. Хтосьц³ запытаецца, чаму Марыямпальская г³мназ³я гэтак па-рознаму па¢плывала на Басанав³чуса ³ Кудз³рку: першы ста¢ за гады навучаньня сьвядомым летув³сам, а друг³ адчу¢ сябе палякам. Адказ нагадае нам, накольк³ ³стотныя ¢ расейскай ³мперскай пал³тыцы найдрабнейшыя дэтал³. Басанав³чус, крыху старэйшы за Кудз³рку, навуча¢ся ¢ Марыямпал³, кал³ яшчэ дзейн³чала ваеннае станов³шча, а забарона на польскую абап³ралася на расейск³я штых³. Кал³ ¢ 1872 г. ваеннае станов³шча адмян³л³ (Кудз³рка бы¢ тады на друг³м курсе), польская мова зно¢ па ¢сёй Л³тве пац³ху пратачылася ¢ навучальныя праграмы. Як мы бачым, нават Марыямпальская г³мназ³я зно¢ку стала прыладай палан³зацы³.
Як ³ Басанав³чус, Кудз³рка атрыма¢ вышэйшую адукацыю не ¢ Л³тве, а ¢ адным з ун³верс³тэта¢ Расейскай ³мперы³. Тольк³ Кудз³рка навуча¢ся ¢ Варшаве, пачува¢ся там палякам, упершыню далучы¢ся да пал³тычнай барацьбы разам з польск³м³ сацыял³стам³. Але ¢рэшце ягоная шчыльная сувязь з Польшчай паслужыла летув³скай справе. Кал³ Басанав³чус вучы¢ся ¢ балгарск³х ³ чэск³х адраджэнца¢, то Кудз³рка змог засво³ць, а ня проста адрынуць здабытк³ польскай культуры. Басанав³чусу прыйшла ¢ галаву бл³скучая ³дэя прам³нуць усе перыпеты³ г³сторы³ раньняга Новага Часу ³, падобна да чэха¢ ³ балгара¢, услав³ць Сярэднявечча. Кудз³рка прывяза¢ раньнемадэрную польскую ³дэю да мэта¢ летув³скага руху ён прыня¢ яго па вяртаньн³ з Варшавы ¢ 1889 г. Кудз³рка спрычын³¢ся да таго, каб выяв³ць Л³тву ня тольк³ адрознай ад Польшы г³старычна, як раб³¢ Басанав³чус, але ³ ро¢най Польшчы нацыяй у сучаснасьц³. У Кудз³рку за¢сёды жыла думка пра статус, нягледзячы на ¢се ягоныя х³станьн³ ³ спробы пера¢зысьц³ сябе. Патрэба быць носьб³там культуры ¢ юнацтве прымус³ла яго выдаваць сябе за шляхц³ча. У больш сталым узросьце на гэтай самай патрэбе палягала ягоная задума ¢звыс³ць сялянства да ¢зро¢ню пал³тычнае с³лы ³ гэтак надаць высакаронасьц³ свайму паходжаньню. Захапленьне польскасьцю ¢ 70-х гадах Х²Х ст. дало яму моцы к³нуць ёй выкл³к у 90-х. Глыбокае веданьне польскай дало яму магчымасьць скарыстаць М³цкев³ча дзеля стварэньня новай сялянскай нацы³. У Варшаве Кудз³рка пабачы¢, як польск³я нацыянал³сты робяць з М³цкев³ча навачаснага польскага патрыёта. У адказ Кудз³рка пераствары¢ М³цкев³ча¢ шэдэ¢р у духу сучаснага летув³скага патрыятызму. Тужл³вы першы радок паэмы: O Litwo! Ojczyzna moja… ¢ перакладзе Кудз³рк³ загуча¢ по¢ным надзе³ ``Л³тва! Наша айчына!'' У 1898 г. Кудз³рка ¢лучы¢ гэтак пераствораны першы радок з М³цкев³чавага ``Пана Тадэвуша'' ¢ верш, як³ ста¢ летув³ск³м нацыянальным г³мнам18.
Праз два пакаленьн³ пасьля М³цкев³ча сэнс панятка¢ зьмян³¢ся. Адрозна ад М³цкев³ча, Кудз³рка веры¢, што ``айчына'' гэта родны край летув³скай нацы³, якой належыць мець сваю дзяржа¢насьць. У так³м разуменьн³, неадпаведным кал³ ня л³тары, дык духу арыг³налу, словы М³цкев³ча, перакладзеныя ³ крыху зьмененыя, зраб³л³ся дэв³зам летув³скага нацыянальнага руху. Гэта ¢жо нешта большае за парадокс так до¢гатрывалая ³дэя раньнемадэрнай Рэчы Паспал³тай ператварылася ¢ адную з мног³х магчымых мадэрных нацыянальных форма¢. Параза ¢ 1830-м зьяв³ла сьвету ¢ ``Пане Тадэвушы'' сталы М³цкев³ча¢ рамантызм. Параза ¢ 1863-м падзял³ла гэтую ``плынь'' на некальк³ асобных нацыянальных ``ручаё¢''. Як ³ М³цкев³ч з польск³м³ рамантыкам³ пасьля па¢станьня 1830 г., Кудз³рка з летув³ск³м³ рамантыкам³ пасьля па¢станьня 1863 г. мары¢ стварыць ``новы сьвет на ру³нах старога''. Але для яго старада¢няя польска-л³то¢ская Рэч Паспал³тая ¢жо была ру³най.
Айчына Вял³кае Княства.
Для летув³са¢ як нацы³ новы адл³к часу пача¢ся з 1863 г. Што да паляка¢ ³ беларуса¢, то тут цяжэй вызначыць, кал³ сканчаецца цямрэча раньняга Новага Часу ³ пачынаецца сьв³танак мадэрных нацыянальных ³дэя¢. У той час, кал³ новае пакаленьне летув³ск³х нацыянальных дзеяча¢ у 80-х90-х гг. Х²Х ст. акрэсьл³вала асобную летув³скую нацыю са сваёй адрознай г³сторыяй, паляк³ ³ беларусы ¢ Л³тве разглядал³ яе як геаграф³чны ³ пал³тычны панятак. Для ³х належаць да Л³твы азначала захо¢ваць традыцы³ Вял³кага Княства. Шмат хто з ³х не надава¢ нацыянальнаму пытаньню н³якай значнасьц³. У ``тутэйшасьц³'' шляхты часта выя¢лялася сьвядомае адма¢леньне ад усялякай ³дэалог³³, якая не стасавалася з мясцовым³ рэал³ям³ ³ традыцыям³19. У ``тутэйшасьц³'' сяляна¢ у вакол³цах В³льн³ бы¢ практычны адказ на складаныя працэсы мо¢най ас³м³ляцы³, а таксама дыпламатычны спосаб ух³л³цца ад неабходнасьц³ стаць на бок альбо польскамо¢най шляхты, альбо расейскамо¢нага чынавенства20. Зрэшты, напрыканцы Х²Х ст. меркаваньне пра вышэйшасьць польскай мовы як сродку знос³на¢ было ня менш пашыранае, чым у гады М³цкев³чавага юнацтва21.
Нават пасьля 1863 г. шляхта, якая мела пэ¢ныя пал³тычныя амб³цы³, магла спрабаваць прыстасаваць традыцы³ Вял³кага Княства да патрабаваньня¢ сучаснай пал³тык³. Найбольш значным прадста¢н³ком гэтай плын³ бы¢ польск³ рэвалюцыянер ³ дзяржа¢ны дзеяч Юзэф П³лсудзк³ (1867-1935 гг.), нашчадак выб³тных л³цьв³нск³х шляхецк³х фам³л³я¢ ³ па бацькавай, ³ па матчынай л³н³³22. Вучы¢ся П³лсудзк³ ¢ рус³ф³каваных школах у Wilno. Пасьля высылк³ ¢ С³б³р ён вярну¢ся ¢ Л³тву ³ ¢ 90-х гадах Х²Х ст. ста¢ на шлях польскага сацыял³ста. Як мы далей пабачым, менав³та ён адыгра¢ гало¢ную ролю ¢ стварэньн³ ¢ 1918 г. Польскай дзяржавы ³ пазьнейшай ³нкарпарацы³ Wilno. Ягоныя патрыятычныя пачуцьц³ грунтавал³ся не на мадэрным этн³чным ц³ мо¢ным вызначэньн³ Польшчы, а настальг³³ па рэспубл³канстве Вял³кага Княства для П³лсудзкага яно супрацьстаяла арыстакраты³ ¢ г³сторы³ Расе³. П³лсудзк³, як³ каза¢ пра сваю л³цьв³нскасьць, разма¢ля¢ на л³таратурнай польскай мове, якую засво³¢ у сям'³, на жывой беларускай, якую чу¢ у вакол³цах Wilno, ³ на грубай расейскай, якой навучыла С³б³р. Мы зразумеем, што ён ня здоле¢ зраб³ць што-небудзь дзеля Л³твы акурат праз тых самых ха¢русьн³ка¢, як³я дапамагл³ яму стольк³ зьдзейсьн³ць дзеля Польшчы23.
Як ³ П³лсудзк³, беларуск³я дзеячы таксама зьвяртал³ся да спадчыны ВКЛ ³ да сацыял³стычнага федэрал³зму. Аднак тым, хто жада¢ адрадз³ць ВКЛ пад новай назвай Беларусь, ³стотна зам³нала атаесамленьне з пальшчызнай у раньн³м Новым Часе. Трыста гадо¢ польская на гэтай зямл³ была мовай культуры, яе абаранял³ мясцовая рыма-катал³цкая эл³та ³ рыма-катал³цк³ касьцёл, яе ¢мацо¢вал³ м³льёны ейных носьб³та¢ далей на захад. Хоць летув³скую ³ немагчыма было н³як супаста¢ляць з польскай паводле статусу ¢ грамадзтве, але балцкая летув³ская мова яскрава вырозьн³валася сваёй ³ншасьцю. Нягледзячы на тое, што колькасьць носьб³та¢ летув³скае мовы скарачалася, ³хняе геаграф³чнае месцазнаходжаньне служыла для ³х лепшым прыкрыцьцём, чым для беларуса¢ ³хняе. Беларуская мова апынулася ¢ самым незайздросным станов³шчы: некадыф³каваны славянск³ дыялект н³зкага статусу, як³ паводле сва³х марфалаг³чных рыса¢ знаходз³¢ся пам³ж польскай ³ расейскай мовам³, а ягоныя носьб³ты ¢ грамадзтве знаходз³л³ся пам³ж польскай культурай ³ расейскай уладай. Для беларуск³х сяляна¢ польская а пазьней ³ расейская был³ мовам³ высок³х культурных здабытка¢, а тое, што мы сёньня завем беларускай, простай гаворкай простага люду. Каб узьняцца да вышэйшага стану ¢ грамадзтве, селян³н мус³¢ разма¢ляць па-польску ц³ па-расейску ³ стаць палякам ц³ расейцам24. Мо¢нае падабенства, якое гэтак дапамагала Рэчы Паспал³тай ³ Вял³каму Княству Л³то¢скаму ¢ раньн³м Новым Часе, ператварылася ¢ цяжкое бярэмя для кожнага, хто ³мкну¢ся разьв³ваць мадэрны беларуск³ мо¢ны нацыянал³зм.
Дык навошта тады ¢пл³шчваць беларуса¢ туды, дзе ³ так цесна? Навошта зьвяртаць увагу на носьб³та¢ беларускае мовы ³ беларуск³х нацыянальных дзеяча¢, кал³ ³хн³я прэтэньз³³ на В³льню рэдка хто ¢спрыма¢ усур'ёз, кал³ сучасная беларуская нацыя яшчэ так ³ не сфармавалася? Лёс беларускай гал³ны на дрэве Вял³кага Княства Л³то¢скага сьведчыць, накольк³ небясьпечна прымаць мо¢ныя, ц³ ``этн³чныя'', супольнасьц³ м³нулага за простых папярэдн³ка¢ цяперашн³х нацыянальных група¢, за голема¢, як³х мус³ць ажыв³ць маг³я Новага Часу. Кал³ мадэрная нацыя ¢жо склалася, яе г³сторыкам давол³ проста ``даказаць'', што тая паходз³ць ад ``этн³чнай супольнасьц³''. Таму ня¢дача беларускай ³дэ³ вельм³ карысная праверка тэоры³ практыкай. Тут мы сутыкаемся з ``этн³чнай супольнасьцю'', якая колькасна нашмат пера¢зыходз³ла ¢се ³ншыя ¢ гэтых краёх. Паводле перап³су насельн³цтва Расейскай ³мперы³ ¢ 1897 г., у В³ленскай губерн³ на беларускай разма¢ляла больш жыхаро¢, чым на ¢с³х астатн³х мовах разам. У В³ленскай, Менскай, Гарадзенскай, Маг³лё¢скай, В³цебскай губернях памежных тэрыторыях г³старычнае Л³твы па-беларуску разма¢лял³ тры чвэрц³ насельн³цтва. У ХХ ст. гэтая ``этн³чная супольнасьць'' не стварыла мадэрнай нацы³. У пара¢наньн³ з л³то¢ск³м ³ польск³м пасьпяховым досьведам параза беларускай ³дэ³ дапамагае зразумець, шту ¢сё ж так³ трэба нацыянальным рухам для перамог³. Кал³ б посьпех залежа¢ ад вернасьц³ традыцыям Вял³кага Княства ц³ ад колькасьц³ носьб³та¢ мовы, беларусы мел³ б больш падстава¢ дзеля аптым³зму, чым усе астатн³я. Ня¢дача беларускага руху вын³к выпадковага зьбегу грамадзка-пал³тычных абстав³на¢, як³ ня вытлумачыць з гледз³шча тэоры³ нацыянал³зму, ³ таму ён заслуго¢вае ¢ваг³ г³сторыка¢25.
Айчына беларуская Л³тва?
Мару пра беларускую Л³тву ¢васоб³¢ у прыгожым слове паэт В³нцэнт Дун³н-Марц³нкев³ч (1807-1884 гг.). Выхадзец з дробнай польска-л³то¢скай шляхты, ён атрыма¢ адукацыю ¢ Пецярбурзе. У 1840 г. у В³льн³ пабачы¢ сьвет ягоны першы твор польска-беларуская кам³чная опера, музыку да якой нап³са¢ Стан³сла¢ Манюшка26. У 1859 г. Дун³н-Марц³нкев³ч завершы¢ працу над беларуск³м перакладам М³цкев³чавага ``Пана Тадэвуша''. Як ³ летув³ск³я адраджэнцы, пра як³х мы казал³, Дун³н-Марц³нкев³ч не сумнява¢ся, што найлепш сьведчаць пра годнасьць народнай мовы доказы яе ро¢насьц³ з польскай, а самым перакана¢чым будуць пераклады з польскай л³таратуры. ¨н востра адчува¢ двухбаковы ц³ск славянск³х л³таратурных мова¢: паводле ¢ласнага прызнаньня, узяцца за пераклад ``Пана Тадэвуша'' на беларускую яго падштурхну¢ ня польск³ арыг³нал, а расейск³ пераклад. Як ³ летув³ск³я дзеячы, Дун³н-Марц³нкев³ч, кал³ можна так сказаць, абап³ра¢ся на падтрымку самога паэта. М³цкев³ч называ¢ беларускую ``найбагацейшай, найчысьцейшай мовай старажытнага паходжаньня''. Дун³н-Марц³нкев³ч хаце¢ пацьвердз³ць гэтыя словы перакладам М³цкев³чавага аповеду ``пра беларускую шляхту'' на мову, якой магл³ чытаць ``беларуск³я сяляне''27. Задума надзвычай амб³тная, бо ¢ арыг³нале гэтая вельм³ до¢гая паэма вызначаецца дз³воснай прыгажосьцю ³ складанасьцю, а беларуск³я гаворк³ на той час так ³ заставал³ся некадыф³каваным³. Хоць у XVI ст. беларуска-рус³нск³ дыялект ³ выкарысто¢ва¢ся як л³таратурная мова, пасьля таго, як на зьмену яму прыйшла польская, па-беларуску п³сал³ вельм³ мала.
Папярэдн³ крок ужо бы¢ зроблены: беларуск³ фальклор перакла¢ на польскую Ян Чачот (1796-1847 гг.). ¨н разам з М³цкев³чам вучы¢ся ¢ Wilno, належа¢ да таго ж таемнага таварыства ф³ламата¢, праз усё жыцьцё застава¢ся сябрам ген³яльнага паэта. М³цкев³ч паказа¢ беларуск³я народныя традыцы³ ¢ паэме ``Дзяды'' (1822 г. ³ 1832 г.) ³ п³са¢ пра польскамо¢ную шляхту на беларускамо¢ных землях у ``Пане Тадэвушы''. Тым часам ягоны сябар Чачот зьб³ра¢ народныя песьн³ ³ пераклада¢ ³х на каларытную, але ж л³таратурную польскую мову28. У практычным плане занятак Чачота бы¢ нашмат прасьцейшы, чым у Дун³на-Марц³нкев³ча. У грамадзтве, дзе сацыяльны статус ме¢ надзвычайную важнасьць, перакласьц³ фальклор на л³таратурную мову гэта адное; перакласьц³ шэдэ¢ры л³таратуры на мову сяляна¢ зус³м ³ншае. Можа, раф³наваная публ³ка ³ адчуе зам³лаваньне, кал³ ёй аддадуць запэцканую перл³ну, знойдзеную ¢ сьв³нушн³ку. Але адсюль зус³м не вын³кае, што ёй спадабаецца глядзець, як ³хныя ¢ласныя перлы к³даюць перад сьв³ньням³.
Праблема н³зкага статусу беларускай мовы ¢плывала ³ на сам³х беларуск³х патрыёта¢. Мала хто з ³х вельм³ высока став³¢ беларускага селян³на. Як Чачот ³ М³цкев³ч, Дун³н-Марц³нкев³ч таксама адчува¢ сябе патрыётам старой раньненавачаснай Рэчы Паспал³тай, дзе мовай пал³тык³ ³ культуры была польская. Але пры гэтым Дун³н-Марц³нкев³ч разуме¢, што польская пачынала выконваць ужо ³ншую пал³тычную функцыю ¢ ³ншага тыпу пал³тыцы. Незалежна ад намера¢ М³цкев³ча той факт, што ягоныя паэмы п³сал³ся па-польску, спрыя¢ кансал³даваньню мо¢най (этн³чнай) польскай нацы³29. М³ж тым як польская зыходз³ла ``да н³зо¢'' у Польшчы, беларуск³я патрыёты спадзявал³ся ¢зьняць ``да вярхо¢'' беларускую ¢ Беларус³. Дун³н-Марц³нкев³ч веда¢, што ¢ краёх, дзе адбывалася дзеяньне ``Пана Тадэвуша'', разма¢лял³ на беларуск³х дыялектах, ³ мары¢ узвыс³ць ³х да л³таратурнай мовы, каб дапамагчы беларускаму народу ¢ М³цкев³чавай Л³тве.
Другое кола праблема¢ было абумо¢ленае пал³тычным³ абстав³нам³, у як³х жыл³ ³ працавал³ а¢тары. Кал³ паляк³ мел³ магчымасьць друкаваць ``Пана Тадэвуша'' ¢ арыг³нале, кал³ ³снава¢ расейск³ пераклад, то пераклад Дун³на-Марц³нкев³ча сканф³скава¢ расейск³ цэнзар, пакольк³ той нап³саны лац³нкай, а не к³рыл³цай30. Беларускую мову ¢ тыя часы яшчэ не забаранял³ проста на ёй не дазвалялася п³саць лац³нск³м³ (польск³м³) л³тарам³. На бяду Дун³на-Марц³нкев³ча, тытульная старонка беларускага перакладу адкрывалася надп³сам ``Pan Tadeusz'' акурат як па-польску, а не ``Пан Тадеуш'', як па-расейску. Летув³сы абышл³ праблему зьвярнул³ся да суайчыньн³ка¢ у Нямеччыне. Дун³н-Марц³нкев³ч ня ме¢ такой магчымасьц³, бо ¢се беларусы жыл³ ¢ Расейскай ³мперы³. Был³ мужныя беларуск³я патрыёты; был³ дыялекты, як³я магл³ стаць п³сьмовай мовай; был³ м³льёны людзей, як³я магл³ навучыцца чытаць на ёй. Аднак у сярэдз³не Х²Х ст. амаль не было людзей, як³я б валодал³ тольк³ беларускай , не было дзе друкаваць беларуск³я выданьн³, не было рынку продажу беларуск³х кн³г.
Польшча, Л³тва, Расея: Беларусь?
Праблемы, здавалася б, створаныя расейскай ³мперскай пал³тыкай, часьцяком карэн³л³ся ¢ традыцыях пальшчызны ³ рыма-катал³цызму ¢ ВКЛ традыцыях, як³я беларусы ³мкнул³ся адрадз³ць. Напачатку расейская ¢лада падтрымл³вала структуры, што некал³ дзейн³чал³ ¢ ВКЛ. Ордэн езу³та¢, скасаваны ¢ 1773 г. папам Кл³ментам XIV, на тэрыторы³ Расейскай ³мперы³ бесьперашкодна працягва¢ сваю дзейнасьць. Да 1820 г., кал³ езу³ты трап³л³ пад забарону ³ ¢ Расе³, у ³хных акадэм³ях, вучэльнях, друкарнях панавала гало¢ным чынам польская мова. В³ленск³ ¢н³верс³тэт, заснаваны ¢ 1579 г. як езу³цкая акадэм³я, ³ В³ленская адукацыйная акруга, дзе карыстал³ся польскай, пра³снавал³ да 1832 г. Статут ВКЛ 1588г. дзейн³ча¢ да 1840г. Хоць мовай Статуту была канцылярская славянская, падобная да беларускай, на мясцовых шляхецк³х соймах ³ ¢ судзе прама¢лял³ па-польску. У рэл³г³йным жыцьц³, адукацы³, заканада¢стве расейск³я ¢лады спачатку падтрымл³вал³ на землях кол³шняга ВКЛ пальшчызну. Гэта можа падацца дз³¢ным, але тольк³ на першы погляд. У гады цараваньня Аляксандра ² было яшчэ далёка да навачаснага нацыянал³зму, праз прызму якога мы разглядаем г³сторыю польска-расейск³х дачыненьня¢. Гэты ракурс зьяв³¢ся тольк³ пасьля 1863 г. А на начатку Х²Х ст. к³раваць азначала ¢лучыць у с³стэму мясцовую эл³ту, а не задзейн³чаць масы. ² Аляксандар веры¢, што найлепшай глебай, каб зраб³ць новую эл³ту часткай Расейскай дзяржавы, будуць агульныя прынцыпы асьветн³цтва, як³м навуча¢ ягоны сябар-паляк Чартарыйск³31.
Х²Х стагоддзе на тэрыторы³ старажытнай Л³твы мала чым адрозьн³валася ад XVIII cт.: польская пал³тыка зно¢ ³ зно¢ правальвалася, м³ж тым як польская культура пераможна рушыла наперад. Акурат гэтае ме¢ на ¢вазе беларуск³ г³сторык родам з дробнай шляхецкай сям'³ ¢ В³ленскай губерн³ М³трафан До¢нар-Запольск³ (18671934 гг.), кал³ называ¢ пал³тыку Аляксандра ² ``палан³зацыяй''32. До¢нар-Запольск³ нарадз³¢ся пасьля 1863 г., таму ён разгляда¢ тыя падзе³ ¢ сьвятле нацыянальных ³дэя¢, як³х тады яшчэ не было. Але ён слушна падкрэсьл³ва¢, што да 1863г. на беларуск³х землях пашыра¢ся ¢плы¢ польскай культуры. Нават пасьля па¢станьня 18301831 гг. шляхта, якую цяпер называюць беларускай, магла зус³м не зважаючы на мову ³ звыча³ сяляна¢, сярод як³х яна жыла, без усяляк³х праблема¢ удзельн³чаць у польскай ³ расейскай пал³тыцы33. Несумненна, са скасаваньнем у 1840 г. Статута¢ Вял³кага Княства Л³то¢скага беларуская шляхта шмат у чым страц³ла свой традыцыйны статус, а з адменай у 1861 г. прыгоннага права ³ статус сацыяльны. Тады пасьля 1863 г. некаторая частка шляхты зьвярнулася да летув³скай народнай нацыянальнай ³дэ³, а некаторая да беларускай. Тут яны сутыкнул³ся з ³нстытуцыйнай праблемай, якую тольк³ пры павярхо¢ным разглядзе можна зал³чыць да наступства¢ расейскага панаваньня.
За тыя па¢стагоддзя, што расейск³я ¢лады дазвалял³ беларускай шляхце ¢л³вацца ¢ польскую высокую культуру, было зьн³шчанае рэл³г³йнае ап³рышча, на як³м у народзе магло б скласьц³ся ¢я¢леньне пра асобную беларускую нацыю. На момант апошняга падзелу Рэчы Паспал³тай у 1795 г., бадай, чатыры пятых сяляна¢ у ВКЛ належал³ да вун³яцкай царквы34. У 1839 г. вун³яцкую царкву на гэтых землях паглынула расейскае правасла¢е. Кал³ летув³ск³я дзеячы магл³ выкарысто¢ваць катал³цкую веру як знак адрознасьц³ ад Расе³, то беларуск³м заставалася тольк³ шкадаваць пра страту ``сваёй'' вун³яцкай царквы35. З 1863 г. беларуск³я патрыёты аплакваюць лёс вун³³. Аднак у 1839 г. вун³яцкая царква зус³м не была нацыянальнай беларускай. Створаная для Рэчы Паспал³тай, яна карысталася польскай мовай. Яе ерарх³ амаль два стагоддз³ не ¢жывал³ мясцовы дыялект. Хоць пераход з польскай на расейскую напачатку дава¢ся пакутл³ва, урэшце ¢сё зводз³лася да зьмены адной чужой л³таратурнай мовы на ³ншую. Сапра¢ды, у а¢стрыйскай Гал³цы³ вун³яцкая царква сталася нацыянальнай, але дзеля гэтага спатрэб³лася больш за стагоддзе дзяржа¢най падтрымк³ ³ канкурэнцыя з Расеяй у м³жнародных стасунках. Кал³ б у Беларус³ захавалася вун³яцкая царква, магчыма, яна б ³ стала нацыянальным беларуск³м ³нстытутам, але гэта вымагала б разрыву з яе традыцыям³ раньняга Новага Часу, а ня ³х працягу36.
Л³тва этн³чная ц³ г³старычная?
1863 год ствары¢ пэ¢ную сацыяльную прастору для летув³скага нацыянальнага руху ³ адня¢ тыя драбн³цы, што был³ ¢ беларуса¢. Тым, хто падтрымл³ва¢ ³дэю этн³чнай Л³твы летув³скага народу з ягонай вуснай гаворкай, пасьля 1863 г. Расейская ³мперыя неяк спрыяла. Тых, хто выступа¢ за ³дэю шляхетнай Л³твы на аснове трыдыцыя¢ Рэчы Паспал³тай ³ разьв³цьця беларуск³х дыялекта¢, усяляк душыл³. 1863 год пакл³ка¢ да жыцьця новае мадэрнае пакаленьне летув³ск³х нацыянальных дзеяча¢, а беларуск³я патрыёты застал³ся пам³ж прывабнай польскай культурай ³ ¢змацнелай расейскай уладай. Узгадайма Кастуся Кал³но¢скага, польскамо¢нага шляхц³ча-л³цьв³на, як³ ¢ 1863 г. закл³ка¢ сяляна¢ да барацьбы ¢ памфлетах, друкаваных па-беларуску. У эпоху ``масавай пал³тык³'', якая пачалася пасьля 1863г., ягоны ход зьвярнуцца да простага народу ме¢ бы бл³скучыя персьпектывы. Гэтага, аднак, нельга сказаць пра сродак звароту беларускую мову. Пасьля па¢- станьня 1863 г. беларусам у Расейскай ³мперы³ забаранялася друкаваць кн³г³ па-беларуску. Да 1905 г. усё беларускае нацыянальнае адраджэньне адбывалася ¢ далёк³х Кракаве, Познан³ ³ Вене 37. У 90-х гадах Х²Х ст. Франьц³шак Багушэв³ч, яшчэ адз³н нашчадак дробнашляхецкага роду з В³леншчыны, друкава¢ свае беларуск³я вершы ¢ Кракаве беларускай мовай, польск³м правап³сам. Польская лац³нка шырока ¢жывалася ¢ беларуск³м друку нават пасьля 1905 г., кал³ ¢ Расейскай ³мперы³ аф³цыйна дазвол³л³ беларускую мову. Першае значнае перыядычнае выданьне ``Наша Н³ва'' друкавалася ¢ дзьвюх верс³ях: лац³нкай ³ к³рыл³цай. Хоць Багушэв³ча ³ л³чаць бацькам беларускай л³таратуры, ягоная паэз³я ¢ Расейскай ³мперы³ ня мела вял³кага ¢плыву. У 1908 г. яго творы забаран³л³ ужо не за беларускую мову, а за настальг³чны сум па дарасейск³х парадках38.
Можа падацца, што летув³ск³я дзеячы сутыкал³ся з тым³ самым³ праблемам³. З 60-х гадо¢ Х²Х ст. забароненыя ¢ Расе³ летув³ск³я выданьн³ выходз³л³ ¢ Нямеччыне, а летув³ск³м нацыянальным рухам к³равал³ ажно з Балгары³ ³ Злучаных Штата¢. Дык чаму ж летув³сы здолел³ пасьля 1863 г. стварыць арган³заваны нацыянальны рух, а беларусы не? Што на першы погляд здаецца перашкодай, абярнулася перавагам³. Напрыклад, неабходнасьць ³рваць з г³сторыяй. Хоць летув³ская нацыянальная ³дэя вымагала надзвычайнага палёту г³старычнае фантаз³³, было непара¢нальна прасьцей прыдумляць г³сторыю, п³шучы та¢шчэзныя тамы, чым зьмяняць традыцыю, зьмяняць паводз³ны эл³ты. Традыцыя мае дачыненьне да таго, што людз³ робяць цяпер, м³ж тым як г³сторыя апавядае пра тое, што н³быта раб³лася кал³сьц³ да¢но. Дзе сканчаецца традыцыя ³ пачынаецца г³сторыя, у вял³кай ступен³ залежыць, як выя¢ляецца, ад сацыяльнага паходжаньня нацыянальных дзеяча¢. Тут ³зно¢ летув³сы атрымал³ нечаканую перавагу перад беларусам³. Выхадцам з н³жэйшых стана¢ грамадзтва, сем'³ як³х н³кол³ не адыгрывал³ н³якай рол³ ¢ пал³тыцы за раньн³м Новым Часам, было прасьцей пастав³цца да ¢сёй м³ну¢шчыны як да г³сторы³. Летув³ск³я дзеячы сялянск³я дзец³, мног³я з як³х навучал³ся на расейскай мове, шчасьл³ва праскочыл³ некальк³ стагоддзя¢ ³ загаварыл³ пра адраджэньне. Беларуск³я дзеячы польскамо¢ная рыма-катал³цкая шляхта загразьл³ ¢ багне пра¢дз³вай ³снай традыцы³, якую яны ¢спрынял³ ад сва³х бацько¢ ³ дзядо¢. ²дэя этн³чнай Беларус³ з ап³рышчам на просты народ ³ ягоную мову далася ³м нашмат цяжэй, чым ³дэя этн³чнай Л³твы летув³сам. Кал³ летув³ск³я дзеячы, каб паказаць разры¢ з Польшчай, вынаходз³л³ новы альфабэт, беларусы выкарысто¢вал³ польск³ правап³с, каб дыстанцыявацца ад Расе³.
Тут трэба згадаць, што беларуская мова славянская, яна мае шмат агульнага ³ з польскай, ³ з расейскай, а летув³ская балцкая, вельм³ адрозная ³ ад той, ³ ад другой. Пэ¢ная частка летув³скамо¢нага сялянства на сабе адчула, шту азначала забарона расейск³х улада¢ друкаваць летув³ск³я выданьн³ лац³нкай. ² летув³ск³м дзеячам гэта было на руку. Кал³ дзяржава пазба¢ляе грамадзтва таго, што яно цэн³ць, то, вяртаючы гэтыя кашто¢насьц³ людзям, можна здабыць сабе ³х падтрымку. Тут беларуск³я дзеячы зно¢ апынул³ся ¢ горшым станов³шчы. У Расейскай ³мперы³ ан³ ¢ царкве, ан³ ¢ школе не вучыл³ грамаце па-беларуску. П³сьменныя сярод беларуса¢ ужо ¢мел³ чытаць па-польску ц³ па-расейску. Таму з забароны на беларускую мову беларуск³м дзеячы ня мел³ н³якай карысьц³: не было людзей, як³м бы не ставала беларускай мовы, як летув³сам не ставала летув³скай. У вын³ку летув³скамо¢ныя дзеячы ³ сьвятары, як³я разма¢лял³ зь летув³ск³м³ сялянам³ на ³хнай роднай мове, мел³ перавагу перад рускамо¢ным чынавенствам ³ польскамо¢най шляхтай. Але ¢ беларуск³я дзеячы атрымал³ значна меншую фору перад расейск³м³ ³ польск³м³ канкурэнтам³. Гэтак л³нгв³стычная выпадковасьць перадвызначыла ступень уплыву нацыянальных дзеяча¢ на мясцовае насельн³цтва.
Цяпер мы зьвернемся да, бадай, аднолькава балючай праблемы ³ для летув³са¢, ³ для беларуса¢ эм³грацы³ нацыянальных дзеяча¢. Хоць у кожным сьп³се пакутн³ка¢ за бацька¢шчыну значнае месца належыць эм³грацы³, яна можа прынесьц³ вял³кую карысьць нацыянальнай справе. Зразумела, М³цкев³ч прыгожа ³ цалкам шчыра сумава¢ па дрэвах сваёй роднай Л³твы, але факт застаецца фактам: ён сьмяротна нудз³¢ся працай у Ковенскай г³мназ³³. ¨н здоле¢ зраб³цца вял³к³м паэтам дзякуючы зьняволеньню, высылцы ³ эм³грацы³. Ягоныя выдатныя паэмы, як³я мы тут цытавал³, пабачыл³ сьвет у Пецярбурзе, Дрэздэне, Парыжы. Вядома, ён усюды, дзе б н³ бы¢, знаходз³¢ польскае кола. Гэта надзвычай ³стотна. Летув³сы, як³я зьехал³ з Расе³ ¢ нямецкую Усходнюю Прус³ю, каб друкаваць там ``Au ra'', был³, як ³ М³цкев³ч, рамантыкам³, апанаваным³ тугой па страчанай радз³ме. Але ж, як ³ М³цкев³ч, яны магл³ атрымл³ваць дапамогу ад сва³х суайчыньн³ка¢. У Нямеччыне жыло кал³ 100 000 летув³са¢. ``Кн³ганошы'', як³я перапра¢лял³ ¢ Расею летув³ск³ друк, прая¢лял³ дз³восы арган³заванасьц³, але, прынамс³, справа была таго вартай. Што да беларуса¢, то ¢се яны жыл³ на тэрыторы³ Расейскай ³мперы³, таму проста не магл³ перасячы мяжу ³ супрацо¢н³чаць з ³ншым³ беларусам³. Тыя нешматл³к³я дзеячы, як³я спрабавал³ надаць ³мпульс беларускаму нацыянальнаму руху з далёкага Кракава, амаль што не знаходз³л³ ахвотных да супрацы ды й сам³ мел³ ¢се шанцы заглынуцца ¢ навакольнай польскай стых³³. Усё, што яны выдавал³ па-беларуску, каб бы¢ нейк³ плён, даводз³лася перапра¢ляць на вял³зныя адлегласьц³. Як мы бачым, падзеленасьць можа мець свае пераваг³.
Гэтыя чыньн³к³ сацыяльнае паходжаньне нацыянальных дзеяча¢, характар мовы, межы ³мперы³ не стасуюцца з клас³чным³ прыкладам³ фармаваньня нацыя¢. Па-першае, ³х, як прав³ла, ня згадваюць нацыянальныя дзеячы, кал³ тлумачаць прычыны свайго посьпеху ц³ паразы. Па-другое, усьведамленьне гэтых фактара¢ разбурае агульнапрынятае ¢я¢леньне, што ``этн³чныя супольнасьц³'' выступаюць як ``протанацы³''. На той час ``этн³чная супольнасьць'' беларускамо¢ных сяляна¢ у дзесяць разо¢ пера¢зыходз³ла ``этн³чную супольнасьць'' летув³скамо¢ных сяляна¢ ды яшчэ прырастала коштам апошняй. Аднак летув³ск³ рух вылучы¢ся ¢ самастойную с³лу, а беларуск³ не. Па-трэцяе, гэтыя чыньн³к³ ¢ некаторай ступен³ супярэчаць меркаваньню, што нацы³ ствараюцца дзяржавам³ на этапе мадэрн³зацы³. Пасьля 1863 г. расейская пал³тыка м³жвол³ паспрыяла ³ншым нацыянальным рухам, але н³кол³ за часам расейскага панаваньня хоць кольк³-небудзь значная частка жыхаро¢ стал³цы ВКЛ не называла сябе ``расейцам³''39. ``Расейскасьць'' некаторых выб³тных в³ленчуко¢ неадры¢ная ад традыцыя¢ Вял³кага Княства Л³то¢скага.
Л³тва як вял³карасейская айчына.
Пасьля 1863 г. расейск³я ¢лады звычайна бачыл³ ¢ польскай эл³це ворага, у летув³ск³м нацыянальным руху спосаб паслаб³ць гэтага ворага, а ¢ беларуск³м сялянстве частку расейскага народу. Мясцовая шляхта страц³ла значную долю свайго ¢плыву ³ таму, што пасьля 1863 г. ³х карала цэнтральная ¢лада, ³ таму, што пасьля 1861 г. некаторыя ³хныя земл³ адышл³ сялянам. У нацыянальным пытаньн³ Расея ¢першыню зьвярнула ¢вагу на шырок³я масы. 60-я гады Х²Х ст. стал³ся паваротным пунктам у падыходзе Расе³ да г³старычнай Л³твы Па¢ночна-Заходняга Краю, але працэс гэты ³шо¢ марудна ³ складана. Цяпер замест таго, каб аддаваць к³раваньне простым народам у рук³ мясцовай эл³ты, Расея пачала настройваць народ супраць гэтай эл³ты, скарыста¢шы нацыянальнае пытаньне ¢ ³нтарэсах дзяржавы.
Рэпрэс³³ супраць польскай шляхты пасьля 1863 г. зьвязваюцца з ³мем генерал-губернатара М. Мура¢ёва, дасланага ¢ В³льню, каб задушыць па¢станьне. За сваю жорсткасьць ён атрыма¢ па-расейску, па-польску ³ па-летув³ску мянушку ``вешальн³к''. Мура¢ё¢ бачы¢ у па¢станьн³ нацыянальную вайну пам³ж расейцам³ ³ палякам³ за В³льню. У па¢станьн³ ён знайшо¢ пацьверджаньне сваёй ³дэ³, што паляк³ бунта¢н³к³ ад нараджэньня, а Расея штосьц³ кшталту нацыянальнай дзяржавы. У Пецярбурзе Мура¢ёва люб³л³ ня тольк³ за лютасьць сатрапа, але ³ за ¢меньне практычна рэал³заваць сваё бачаньне нацыянальных працэса¢. Кал³ ён разгляда¢ Л³тву як тэатар ваенных дзеяньня¢ пам³ж палякам³ ³ расейцам³, то гэтак яно ³ сталася. Ягоная пал³тыка перакрэсьл³вала ³дэю г³старычнага Вял³кага Княства Л³то¢скага. Як мы памятаем, Кастусь Кал³но¢ск³ п³са¢ па-беларуску, падтрымл³ва¢ царко¢ную вун³ю ³ л³чы¢ сваёй бацька¢шчынай Вял³кае Княства Л³то¢скае. На загад Мура¢ёва яго павес³л³ ¢ 1864 г. у В³льн³ як завадатара польска-катал³цкага закалоту.
Такая пал³тыка нечакана стварыла перадумовы, каб правесьц³ ³ншы нацыянальны падзел на ¢с³х узро¢нях грамадзтва. Да 1863 г. беларускамо¢нае сялянства, якое складала пераважную большасьць насельн³цтва ¢ Па¢ночна-Заходн³м Кра³, найчасьцей менавала сябе ``л³цьв³нам³''. Пасьля 1863 г. расейская рэл³г³йная пал³тыка, рэпрэс³³, а таксама расейск³я прынцыпы нацыянальнага падзелу выц³снул³ гэтае традыцыйнае ¢я¢леньне на ¢збочыну грамадзкай сьвядомасьц³. ²мперская ¢лада л³чыла правасла¢ных за руск³х ³ гэтак змушала выб³раць пам³ж этнон³мам³. У канцы Х²Х ст. носьб³ты беларускае мовы называл³ сябе ``руск³м³'', кал³ вызнавал³ правасла¢е, ``палякам³'' кал³ належал³ да рыма-катал³цкай царквы, ³ ``тутэйшым³'' кал³ заставал³ся ``сам³ сабою''. Зьн³шчы¢шы ¢ народнай сьвядомасьц³ г³старычны сэнс ``л³то¢скасьц³'', расейская ¢лада расчысьц³ла шлях новаму этн³чнаму азначэньню Л³твы ³ спрасьц³ла задачу летув³ск³м дзеячам40.
Пасьля 1863 г. расейск³я г³сторык³, як ³ летув³ск³я нацыянальныя дзеячы, таксама нано¢ адкрыл³ для сябе Вял³кае Княства Л³то¢скае тольк³ апошн³я бачыл³ ¢ ³м птушаня, што вылецела з гнязда Расейскае дзяржавы. Паразу па¢станьня 1863 г. яны паднос³л³ як ``канец чужынскага польска-катал³цкага панаваньня'' на ``спаконвечных расейск³х правасла¢ных землях'' падобныя э¢фем³змы ¢ваходз³л³ ¢ Расе³ ¢ шырок³ ¢жытак.
У 1898 г., кал³ ва ¢сёй астатняй ³мперы³ паляк³ да стагоддзя М³цкев³ча адкрывал³ помн³к³ выдатнаму паэту, у В³льн³ расейцы разам з ³ншым³ ``вернападданым³'' ¢зьвял³ статую генерал-губернатара Мура¢ёва. М³цкев³ч абудз³¢ у патрыёта¢ надзе³ на вызваленьне Wilno з-пад расейскай улады. Мура¢ё¢ паскоры¢ ³х ператварэньне ¢ мадэрны нацыянал³зм. Аднак з 1863 г. штосьц³ зьмян³лася пра гэта сьведчыць кар'ера князя П. Д. Сьвятаполк-М³рскага, генерал-губернатара В³льн³ ¢ 1902-1904 гг. Мура¢ё¢, з ягонай зьвярынай лютасьцю, бы¢ патрэбны цару, каб удушыць бунт. М³рск³, з ягонай дал³катнай натурай, карыста¢ся фаворам у ³мператрыцы. Мура¢ё¢ к³рава¢ выключна абап³раючыся на старыя метады. М³рск³ выношва¢ планы грандыёзных рэформа¢. Як ³ Мура¢ё¢, М³рск³ не сумнява¢ся, што паляк³ (разам са сва³м³ ха¢русьн³кам³-габрэям³) найвял³кшыя вораг³ Расе³ ¢ В³льн³ ³ г³старычнай Л³тве. Адрозна ад Мура¢ёва, М³рск³ не атаясамля¢ польскасьць ³ катал³цтва. ¨н даводз³¢, што ¢ вын³ку ³мперскай пал³тык³ катал³к³ не-паляк³ раб³л³ся палякам³ паводле нацыянальнасьц³, што танчэйшы падыход мог бы перацягнуць летув³са¢ ³ беларуса¢ на бок Расе³. У 1904 г. генерал-губернатар М³рск³ перакана¢ цара дазвол³ць карыстацца лац³нкай у летув³скай мове. У 1905 г. на пасадзе м³н³стра ¢нутраных справа¢ М³рск³ нават падтрымл³ва¢ беларускасьць. Вядома, М³рск³ ня бачы¢ за гэтым³ нацыянальным³ рухам³ будучын³ ¢ кантэксьце вял³кага г³старычнага змаганьня пам³ж Польшчай ³ Расеяй. На ягоную думку, летув³ская ³ беларуская ³дэя мус³л³ запавол³ць апалячваньне ³ дапамагчы Расе³ выйграць час для ейнай непазьбежнай перамог³41.
Некаторыя ¢дзячныя летув³ск³я дзеячы зразумел³, што М³рск³ не зьб³раецца гвалтам наводз³ць парадак на падначаленых яму землях. Як ³ дзясятк³ ³ншых расейск³х чыно¢н³ка¢, паста¢леных царом ажыцьця¢ляць ягоную ¢ладу ¢ Польшчы ³ Л³тве, М³рск³ паходз³¢ са старажытнага л³цьв³нскага шляхецкага роду. Большасьць шляхты ¢ Вял³к³м Княстве мела правасла¢ныя каран³, ³ з прыходам расейскай улады М³рск³я разам з ³ншым³ ``вярнул³ся ва ¢лоньне правасла¢я''. П³сьменная польска-летув³ская шляхта дала Расейскай ³мперы³ ня тольк³ багата чыно¢н³ка¢, але ³ некаторых мысьляро¢-кансерватара¢. Вял³карасейскую ³дэю на пачатку ХХ ст., кал³ М³рск³ бы¢ генерал-губернатарам В³льн³, можна вызначыць як ³мперскую з навачасным нацыянальным элементам. У яе ¢луча¢ся ³ складн³к новых нацыянальных ³дэя¢ настольк³, накольк³ ён тлумачы¢ неабходнасьць ``вярнуць'' ``страчаныя'' славянск³я земл³ ³ народы ва ¢лоньне Расе³. У гэтым кантэксьце Вял³кае Княства Л³то¢скае разглядалася як л³то¢ска-расейская дзяржава, адарваная ад Расе³ Польшчай ³ катал³цкай царквой ³ цяпер вернутая да Расе³ ³ правасла¢я.
Вял³карасейск³ погляд на г³сторыю надз³ва падобны да таго, як³ ¢зял³ на ¢збраеньне пасьля 1863 г. летув³ск³я дзеячы. ² летув³ск³я нацыянал³сты Новага Часу, ³ расейцы зыходз³л³ з таго, што трэба адк³нуць эпоху раньняй мадэрнасьц³ два стагоддз³ г³сторы³ Рэчы Паспал³тай ³ зьвярнуцца да сярэднявечнай Л³твы, бо тая адпавядае патрэбам сучаснай пал³тык³. Летув³сы бачыл³ ¢ падзеях Сярэднявечча г³сторыю этн³чнай летув³скай нацы³ ва ¢ласнай дзяржаве. Расейцы разглядал³ г³сторыю ВКЛ як частку ¢ласнай м³ну¢шчыны. Пасьля 1863 г. ³ летув³сы, ³ расейцы вярнул³ся да прынятых у Сярэднявеччы назва¢ стал³цы ВКЛ. Для летув³са¢ горад ста¢ называцца Vilnius, для расейца¢ Вильна, але ³ тыя, ³ друг³я адмов³л³ся ад распа¢сюджанай датуль польскай назвы Wilno. ² летув³ская, ³ расейская нацыянальныя г³старыясоф³³ ¢я¢ляюць сабою с³нтэзу Сярэднявечча ³ Новага Часу ³ прапускаюць раньнемадэрны этап. Дзеля пераемнасьц³ з сярэднявечнай спадчынай абедзьве верс³³ настойваюць на правядзеньн³ радыкальных перамена¢, каб парваць з рэшткам³ раньняга Новага Часу. Абедзьве апра¢двал³ кардынальны разры¢ з сямейным³ традыцыям³ дзеля вышэйшай лог³к³ г³сторы³. Летув³ск³я дзеячы часьцяком паходз³л³ з польскамо¢най шляхты ³ ``вяртал³ся да сва³х каранё¢'', атаясамляючы сябе з народам. Царск³я чыно¢н³к³ часьцяком паходз³л³ з польскамо¢най шляхты ³ ``вяртал³ся да сва³х каранё¢'', прымаючы правасла¢е ³ дапамагаючы цару зьб³раць усходнеславянск³я земл³.
Гэтыя расейцы ня тольк³ верыл³ ¢ зьл³цьцё ¢с³х усходн³х славяна¢ у адз³ную расейскую нацыю яны сам³ ¢васаблял³ сабою падобную г³старычную персьпектыву. Верагодней за ¢сё, М³рск³ ня бачы¢ н³якай ³рон³³ ¢ сва³м вяртаньн³ ¢ В³льню. Л³тва была ³ ягонай айчынай.
1 Andreas Moritsch. «The January Insurrection and the Emancipation of Peasants in the PolishRussian Provinces» // Bela Kiraly (рэд.). The Crucial Decade. New York: Brooklyn College Press, 180-182.
2 Algis Kasperaviиius. «Kszta³towanie siк narodu litewskiego»// Krzysztof Jasiewicz (рэд.). Europa nie prowincjonalna. Warsaw: Rytm, 1999, 218223; Miroslav Hroch. Social Preconditions of National Revival in Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1985, 89; Vytautas Merkys. «Biskup Motiejus Valanczius a polityka narodowo ciowa rz¹du Rosji» //Jerzy K³oczowski ³ ³нш. (рэд.). Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine, Lublin: IESW, 1994, 317-318.
3 Jerzy Jedlicki. A Suburb of Europe. Budapest: Central European Press, 1999; Stanislaus Blejwas. Realism in Polish Politics. New Haven, Conn.: Yale Concilium on International and Area Studies, 1984.
4 Teodor Narbutt. Dzieje narodu litewskiego, том 2. Vilnius: Marcinkowskiego, 1841, 492.
5 Virgil Krapauskas. Nationalism and Historiography. Boulder, Colo.: East European Monographs, 2000, 31,108.
6 Tomas Venclova. «Native Realm Revisited: Mickiewicz's Lithuania and Mickiewicz in Lithuania». Цытуецца паводле рукап³су, 1-5, надрукаванага ¢ Zeszyty Literackie, 70 (2000). Падобную ролю адыграла ³ паэз³я Юзафа ²гнацыя Крашэ¢скага. Пра Да¢кантаса гл. таксама Jonas muidzinas. Commonwealth polono-lithuanien ou l'Union de Lublin.Paris: Mouton, 1978,148.
7 Jean Pelissier. Les principaux artisans de la Renaissance Nationale Lituanienne. Lausanne: Lйman, 1918, 25-45.
8 Jerzy Ochmaсski. Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku. Bia³ystok: PAN, 1965, 137ff.; Krapauskas. Nationalism and Historiography, 15.
9 Jiшн Rak. Byvalн Иechove. Prague: H&H, 1994,127-140. Гл. таксама Vladimir Macura. иesky sen. Prague: Lidovй noviny, 1998,1453.
10 David Diringer. The Alphabet, том ². New York: Funk and Wagnall, 1968,157-164.
11 Francis Dvornik. The Slavs in European History and Civilization. New Brunswick: Rutgers University Press, 1962, 301-303; Norman Davies. God's Playground, том ². New York: Columbia University Press, 1982, 69.
12 Liah Greenfeld. Nationalism. Cambridge: Harvard University Press, 1992.
13 Narbutt. Dzieje narodu litewskiego. том ², 454-464; Krapauskas. Nationalism and Historiography, 74.
14 Wiktor Weintraub. The Poetry of Adam Mickiewicz. The Hague: Mouton, 1954,115. Згаданая праца Preussen дltere Geschichte, 4 тамы., Riga: Hartmann, 1808.
15 Пра М³цкев³ча ¢ Францы³ гл. Andrzej Walicki. Philosophy and Romantic Nationalism. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1997, 265-267.
16 Гл. Vladim³r Macura. Znamenн zrodu.Prague: H&H, 1995, 61-79. Летув³ск³я дзеячы хацел³ таксама давесьц³, што М³цкев³ч бы¢ летув³сам у этн³чным сэнсе, а ня тольк³ л³цьв³нам у пал³тычным. Яны шукал³ пацьверджаньня¢, што М³цкев³ч веда¢ летув³скую мову. А ¢вогуле звычка зьвяртацца да г³сторы³, каб кампенсаваць пачуцьцё нямогласьц³, гэткая ж старая, як ³ самая г³сторыя. Гл. Anthony Grafton. The Footnote. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000, 155.
17 Цытуецца паводле: Czes³aw Mi³osz. «Rodziewiczуwna»// Kultura, 522. (1991), 21.
18 Pelissier. Les principaux artisans. 45-59; Venclova. «Native Realm Revisited». 22.
19 Bardach «Polacy Litewscy i inne narody Litwy historycznej» // K³oczowski. Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. 366.
20 Ryszard Radzik. «Samookre lenie jako element wiadomo ci etnicznej ludu bia³oruskiego w XIX wieku»// Przegl?d Wschodni, 4, 3 (1997), 616.
21 Valerius Czekmonas. «O etapach socjolingwistycznej historii Wileсszczyzny i rozwoju polskiej wiadomo ci narodowej na Litwie» // K³oczowski. Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine, 457-463.
22 Wac³aw Jкdrzejewicz. Kronika ¯ycia Jуzeja Pilsudskiego, том ², London: Polska Fundacja Kulturalna, 1997, 15-16.
23 ²ншы адказ сацыял³стычны ³нтэрнацыянал³зм. Каз³меж Келес-Кра¢з, выб³тны тэарэтык маркс³зму ¢ парты³ П³лсудзкага, паходз³¢ з л³цьв³нска-польскай сям'³. Гл. Timothy Snyder. Nationalism, Socialism, and Modern Central Europe. Cambridge, Mass.: Harvard University Press for Ukrainian Research Institute, 1997. Маладога Фел³кса Дзяржынскага (1876-1926гг.) выключыл³ з В³ленскай г³мназ³³ за тое, што ён разма¢ля¢ па-польску. Дзяржынск³ зьвярну¢ся да сацыял³стычнага ³нтэрнацыянал³зму, далучы¢ся да Люксембурскага крыла польск³х сацыял³ста¢, як³я адма¢лял³ ³дэю адроджанай Польскай дзяржавы, ³ завершы¢ жыцьцё ¢ камун³стычнай Расе³ старшынём ЧК. Robert Blobaum. Feliks Dzier¿yсski and the SDKPiL. Boulder, Colo.: East European Monographs, 1983. Гл. таксама Bohdan Cywiсski. Rodowody niepokornych. Paris: Spotkania, 1985; Norman Naimark. The History of the «Proletariat». Boulder, Colo.: East European Monographs, 1979.
24 Piotr Wrуbel. Ksza³towanie siб bia³oruskiej wiadomo ci narodowej a Polska. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1990,16.
25 Л³чбы прыведзеныя паводле Steven Guthier. «The Belorussians: National Identification and Assimilation»// Soviet Studies, 29, i (1977), 40-47. Пра „этн³чныя супольнасьц³'' ³ нацыянальную г³сторыю гл. Jeremy King. «Loyalty and Polity, Nation and State». Доктарская дысертацыя, Columbia University, 1998, 29-33. Гл. таксама Anthony Smith. The Ethnic Origins of Nations. Oxford: Blackwell, 1986.
26 M.В. До¢нар-Запольск³. Г³сторыя Беларус³. Miнск: Беларуская энцыклапедыя, 1994, 360; Celina Gajkowska. «Wincenty Marcinkiewicz»// Polski Slownik Biograficzny, том 19, Wroc³aw: Ossolineum, 1974, 588-590.
27 М³цкев³ч цытуецца паводле: A.A. Лойка, В.П. Рагойша (рэд.). Беларуская л³таратура Х²Х стагоддзя. Miнск: Вышэйшая школа, 1988, 32; Дун³н-Марц³нкев³ч цытуецца паводле: Збор твора¢. Miнск: Дзяржа¢нае выдавецтва БССР, 1958, 370.
28 Jan Czeczot. Piosnki wie niacze znad Niemna i D winy. Vilnius: Zawadzkiego, 1839. Гл. таксама T.В. Валодз³на. «Ян Чачот ³ браты Тышкев³чы» // Фальклор. Miнск: Беларуская навука, 1997, 6; Marceli Kosman. Historia Bia³orusi. Wroc³aw: Ossolineum, 1979, 219; Weintraub. Poetry, 13; Arnold McMillin. Die Literatur der Weissrussen. Giessen: Wilhelm Schmitz, 1977, 82-83.
29 Walicki. Philosophy and Romantic Nationalism, 73.
30 Ян Запрудн³к. Беларуc. Boulder, Colo.: Westview, 1993, 54-55; Kosman. Historia Bia³orusi, 220.
31 Edward Thaden. Russia's Western Borderlands, 1710-1870. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1984, асабл³ва 54, 68-69, 79, 121, 126; Patricia Grimsted. The Foreign Ministers of Alexander I. Berkeley: University of California Press, 1969,104-150.
32 До¢нар-Запольск³. Г³сторыя Беларус³. 250.
33 Соф'я Кузьняева. «Нацыянальнае адраджэньне ³ нацыянальная сьвядомасьць беларуса¢ у першай палове XIX cт.»// Беларуск³ г³старычны агляд, ², ² (1994), 57.
34 Уладз³м³р Сосна. «Ун³яцкае пытаньне ¢ беларускай вёсцы»// M. Б³ч ³ П. Лойкa. З г³сторы³ ун³яцтва ¢ Беларус³. Miнск: Экаперспектыва, 1996, 90-92.
35 Л.K. Taрасюк, «Адлюстраваньне ун³яцкай тэматык³ ¢ творчасц³ Франц³шка Багушэв³ча»// Ryszard Lu ny, Franciszek Ziejka, Andrzej Kкpiсski (рэд.) Unia brzeska, Cracow: Universitas, 1994,526-531.
36 Адчуваньне ³нстытуцыйнай рол³ царквы ¢ 30-х гадах Х²Хст. перадае Г.И. Шалевский: гл. Последнее воссоединение с православною церковью униатов Белорусской епархии. Петербург, Сельскаго Вестн³ка, 1910.
37 Jan Zaprudnik. «National Consciousness of the Byelarussians and the Road to Statehood» // Vitaut Kipel, Zora Kipel (рэд.) Byelorussian Statehood, Нью-¨рк: Byelorussian Institute of Arts and Sciences, 1988, 13; Jan Jurkiewicz. «Nasze widzenie Bia³orusinуw w XX w.» //Dzieje Najnowsze, 27, 2 (1995), 68.
38 Nicholas Vakar. Belorussia. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1956, 82-83. Рэкамендацыя цэнзара // Франц³шак Багушэв³ч. Tворы. Miнск: Беларусь, 1967, 202-205.
39 Дзеля справядл³васьц³ варта адзначыць за¢вагу Эрнста Гельнера, што дзяржавы на этапе мадэрн³зацы³ часам утвараюць адную нацыю, а часам ³ больш. Ernest Gellner. Nations and Nationalism.Ithaca: Cornell University Press, 1983.
40 Henryk G³кbocki. Fatalna sprawa. Cracow: Arcana, 2000; M. Прудников. ``Чего же хочет Польша?'' Пецярбург: Главное управление военно-учебных завадений, 1863. Radzik. «Samookre lenie». 612-614; M. Koszelew. «Polacy w oczach Bia³orusinуw»// Dzieje Najnowsze, 27, 2 (1995), 83-85.
41 Theodore Weeks. Nation and State in Late Imperial Russia. Dekalb: Northern Illinois University Press, 1996, 45-73; Theodore Weeks. «Russification and the Lithuanians»// Slavic Review, 60, i, (2001), 109; Dominic Lieven. Nicholas II. New York: St. Martins 1993, 134-135; Witold Rodkiewicz. Russian Nationality Policy. Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998, 226-231; Pelissier. Les principaux artisans, 158-159; O русской правде и польской крuвде, Mасква: Университетская типография, 1863, 28-29. 42. £ukasz Chimiak. Gubernatorzy Rosyjscy w Krуlestwie Polskim. Wroclaw: FNP, 1999, 70-79; Andrzej Chwalba. Polacy w s³u¿bie Moskali. Warsaw: PWN, 1999, 66; Paul Bushkovitch. «The Ukraine in Russian Culture»// Jahrbьcher fьr Geschichte Osteuropas, 39. 3 (199I). 347-350. Гл. таксама Л.Е. Горизонтов. Парадоксы имперской политики. Mасква: Индрик, 1999; Vakar. Belorussia, 73. ²ос³ф Гурко, генерал-губернатар Варшавы ³ самы знакам³ты рус³ф³катар у польскай г³сторы³, таксама ме¢ польска-л³цьв³нск³я каран³.
Разьдзел 3. Першая сусьветная вайна ³ в³ленскае пытаньне (19141939 гг.).
Сьмерць, х³ба, мне тольк³ дасьць спакою.
Адам М³цкев³ч. ``Дзяды'' (1832 г., Дрэздэн)
Да 1914 г. кол³шнюю стал³цу Вял³кага Княства Л³то¢скага марыл³ бачыць сва³м пал³тычным цэнтрам летув³ск³я, беларуск³я ³ польск³я дзеячы. Для габрэя¢ найбольш адметнай супольнасьц³ гэтага места яна была духо¢най стал³цай. Для чынавенства пры ¢ладзе старажытным расейск³м горадам. Большасьць школа¢ расейскамо¢ныя, большасьць культавых будынка¢ рыма-катал³цк³я касьцёлы, больш за трац³ну жыхаро¢ габрэ³. З 1863 г. насельн³цтва В³ленскай губерн³ ¢ Расейскай ³мперы³ павял³чылася больш як удвая, гараджана¢ паболела амаль утрая, а колькасьць в³ленчуко¢ узрасла болей як у тры разы1. У эпоху ³ндустрыял³зацы³ й урбан³зацы³ на захадзе Расейскай ³мперы³ кожнае наступнае пакаленьне пасьля 1863г. было больш адукаваным ³ больш ``гарадзк³м'' за папярэдняе. Захавалася разма³тасьць назва¢ места: Vilnius па-летув³ску, Wilno па-польску, В³льня па-беларуску, Вильна па-расейску ³ Vilne на ³дышы. Пасьля рэвалюцы³ 1905 г., кал³ ¢першыню па¢стала праблема прэтэньз³я¢ розных этн³чных супольнасьця¢ на ``свой'' горад, гэтае шматмо¢е сьведчыла пра ¢сё большую непрым³рымасць у ³хн³х паз³цыях.
Для летув³ск³х дзеяча¢ Vilnius бы¢ стал³цай ВКЛ, збудаванай Вял³к³м Князем Гедым³насам на досьв³тку сла¢най л³то¢скай г³сторы³. Яны ¢сё часьцей бачыл³ ¢ сярэднявечным Вял³к³м Княстве папярэдн³ка незалежнай Летув³скай дзяржавы ¢ ейных прыкладных этн³чных межах. Хоць летув³ск³я дзеячы ³ працавал³ пераважна ¢ Vilnius'е, тамтэйшае летув³скамо¢нае насельн³цтва скаладала абсалютную меншасьць (можа, 12 %)2. Хоць практычна падставай вылучаць летув³са¢ у асобную этн³чную супольнасьць была мова, летув³ск³я дзеячы даводз³л³ сваё права на Vilnius, зыходзячы з г³старычных чыньн³ка¢. Неадназначнасьць такога станов³шча прыкрывал³ фармулё¢к³, да прыкладу, з праграмы Летув³скай дэмакратычнай парты³ (1902 г.), у якой казалася пра незалежную Летуву ¢ ейных ``прыбл³зных этнаграф³чных межах''. Падчас рэвалюцы³ 1905 г. створаны левым³ ³ цэнтрысцк³м³ партыям³ Летув³ск³ нацыянальны сойм закл³ка¢ да абвяшчэньня Летув³скае а¢таном³³ ``з ядра цяперашняй этнаграф³чнай Л³твы'', куды б уваходз³л³ Vilnius ³ прылеглыя земл³. ``Цяперашняя'' ³ ``этнаграф³чная'' спалучаюцца невыпадкова. Паводле прыкладу польск³х нацыянал-дэмакрата¢ ³ ³ншых тагачасных нацыянал³ста¢, летув³ск³я дзеячы вылучал³ этнаграф³ю навукова абгрунтаваную ³ падлеглую пал³тычным зьменам. На ³х думку, насельн³к³ Vilnius'у ³ вакол³ца¢, як³я л³чыл³ся палякам³ ц³ беларусам³, насамрэч был³ польска- ц³ беларускамо¢ным³ летув³сам³. Пры ¢далым зьбегу абстав³на¢ ``этнаграф³чная Л³тва'' магла б пашырыцца3. Як мы пабачым, яны мел³ рацыю.
Беларуск³я нацыянальныя дзеячы вял³ ¢ В³льн³ ня меншую працу за сва³х суперн³ка¢-летув³са¢. Яны таксама зьвяртал³ся да часо¢ Вял³кага Княства, уважал³ сябе за ягоных спадкаемца¢ ³ называл³ В³льню сваёй стал³цай4. Але, адрозна ад летув³са¢, перакананых, што вун³я 1569 г. скасавала незалежнасьць Л³твы, беларуск³я дзеячы выступал³ за адраджэньне Рэчы Паспал³тай. Як мы за¢важыл³, тут выя¢ляецца ³стотная розьн³ца ¢ ³нтэрпрэтацы³ г³сторы³. У летув³ск³м асяродку крытычнае ста¢леньне да аб'яднаньня з Польшчай пачало выя¢ляцца ¢ 40-х гадах ³ атрымала шырок³ распа¢сюд у 80-х гадах Х²Х ст. Але н³водны беларуск³ мысьляр да 1910г., здаецца, нават ня став³¢ пад сумне¢ дадатную ролю Рэчы Паспал³тай5. На пачатку ХХ ст. правы беларуса¢ на В³льню адстойвал³ сацыял³сты выхадцы з польскамо¢ных рыма-катал³цк³х шляхецк³х сем'я¢. Для ³х сацыял³стычны ³нтэрнацыянал³зм не супярэчы¢ традыцыйнаму федэрал³зму6. Падчас рэвалюцы³ 1905 г. польск³я ³ летув³ск³я парты³ выяв³л³ рашучасьць ³ займел³ падтрымку маса¢. Што да беларускага руху, то ён дасягну¢ нязьмерна больш сьц³плых вын³ка¢: беларуская ³дэя пачала складаць сур'ёзную канкурэнцыю ³мперскаму ``западно-руссизму''7. Першае значнае перыядычнае выданьне ``Наша Н³ва'' зьяв³лася ¢ 1906 г. Да 1914 г. н³хто не ¢здыма¢ пытаньня пра дзяржа¢ную самастойнасьць беларускае нацы³. У В³льн³ беларускамо¢нае насельн³цтва нашмат пера¢зыходз³ла летув³скамо¢нае, а ва ¢сёй В³ленскай губерн³ носьб³ты беларускае мовы складал³ больш за палову. У В³ленскай, Менскай, Гарадзенскай, Маг³лё¢скай ³ В³цебскай губернях памежных тэрыторыях г³старычнае Л³твы беларускамо¢нае насельн³цтва складала тры чвэрц³. Аднак беларуск³я сяляне н³дзе ня выйграл³ ад ³ндустрыял³зацы³, ³ беларусы н³дзе не вял³ рэй у гарадзк³м жыцьц³. Ва ¢с³х гарадах, дзе носьб³ты беларускай мовы складал³ значную частку насельн³цтва, яны адрозьн³вал³ся н³жэйшым узро¢нем адукацы³ ¢ пара¢наньн³ з ³ншым³ этн³чным³ супольнасьцям³8.
Летув³ск³я ³ беларуск³я дзеячы надавал³ вял³кую ¢вагу Vilnius'у/В³льн³. Аднак на ³х сам³х Wilno н³як не зважала. У 1914 г. у грамадзк³м жыцьц³ панавала польская мова, хоць ³ адрозная ад той, якой разма¢лял³ ¢ Варшаве. Пад уладай Расейскай ³мперы³ ¢ Wilno ³ В³ленскай губерн³ (Wilenszczyzna) замацавалася своеасабл³вая польская культура. Нягледзячы на шэраг закона¢, ск³раваных на тое, каб зямельная ¢ласнасьць перайшла ¢ рук³ правасла¢ных ³ расейца¢, большасьць зямл³ ¢ В³ленскай губерн³ належала палякам9 . У 1914 г. паводле колькасьц³ насельн³цтва ¢ Wilno на першым месцы был³ паляк³ яны крыху апярэджвал³ габрэя¢. У залежнасьц³ ад таго, якога пункту гледжаньня прытрымл³вацца, у Wilno ³ вакол³цах або вял³ рэй прадста¢н³к³ польскай нацыянальнасьц³, або такой не было ¢вогуле пераход на польскую мову ¢спрыма¢ся хутчэй як далучэньне не да асобнай нацыянальнай супольнасьц³, а да паважанага кола ¢ грамадзтве10. У г³старычнай Л³тве н³хто ня згадва¢ пра ``абуджэньне'' ``сапра¢днай'' нацыянальнай сьвядомасьц³ сярод польскамо¢нага насельн³цтва, бо прывабнасьць польскай культуры не выкл³кала сумнева¢, а самое валоданьне польскай мовай сьведчыла пра сацыяльны статус. У кол³шн³м Вял³к³м Княстве пальшчызна разглядалася ня як ``этн³чная'' дадзенасьць, якую намаганьням³ акты¢ных дзеяча¢ трэба ператварыць у пал³тычную с³лу, а як чалавечая якасьць, уласьц³вая (незалежна ад ``этн³чнага'' паходжаньня) тым, хто вызнача¢ прав³лы ``культурных паводз³на¢''.
Эл³та, якая прыняла гэты варыянт пальшчызны (пасьля 1905 г. ³х стал³ зваць ``краё¢цам³''), адрозьн³вала яго ад пальшчызны на землях Кароны Польскай. Яны ведал³ пра крэ¢ную сувязь сва³х радо¢ з л³цьв³нскай шляхтай, часта сам³ разма¢лял³ на дзьвюх ц³ трох мовах, ³ таму для ³х Вял³кае Княства Л³то¢скае ¢я¢лялася найпры¢красьнейшай часткай польскае спадчыны. Гэтыя паляк³ бачыл³ ¢ Wilno цэнтр цыв³л³зацы³, якую яны стварыл³, захавал³ ³ марыл³ выя¢ляць у адроджанай Польшчы. Wilno для ³х зус³м не было ``этн³чным'' польск³м местам у па¢ночна-¢сходн³м кутку будучай ``этн³чнай'' Польшчы яны став³л³ся да Wilno як да стал³цы г³старычнае Л³твы, для якой ха¢рус з Каронай Польскай за¢сёды застава¢ся стрыжнем пал³тык³. Сваёй радз³май у пал³тычным сэнсе ¢се краё¢цы бачыл³ Л³тву пасьля 1569 г. Большасьць з ³х не сумнявалася, што г³старычная Л³тва на новым этапе ¢войдзе ¢ агульную супольнасьць з Каронай Польскай, аднак некаторыя ¢важал³ за лепшае пак³нуць гэтае пытаньне на разгляд будучага сойму ¢ Wilno11. ``Краё¢цы'' был³ больш верным³ пасьлядо¢н³кам³ М³цкев³ча, чым нацыянал³сты Новага Часу ³ польск³я, ³ летув³ск³я. На пачатку ХХ ст. пал³тычныя погляды ``краё¢ца¢'' аформ³л³ся праз патрыёта¢-сацыял³ста¢ кшталту П³лсудзкага ¢ ³дэю федэрал³зму.
Л³то¢ск³я паляк³ меркавал³, што ³хную пальшчызну традыцы³ Вял³кага Княства ¢звышаюць над усялякай ³ншай, ³ што польская культура ¢вогуле вышэйшая за летув³ска- ц³ беларускамо¢ную. Але чым шырэй распа¢сюджвалася навачасная канцэпцыя нацыянальнасьця¢, тым больш гэтае ¢сьведамленьне двайной пераваг³ ператваралася ¢ пастку. З аднаго боку, пакольк³ адчуваньне вышэйшасьц³ ¢ пара¢наньн³ з Каронай Польскай палягала на мясцовых традыцыях, з ³м не магл³ пагадз³цца ¢ Варшаве ³ Кракаве. Доказам тое, што М³цкев³ча ¢сё часьцей успрымал³ як проста польскага паэта. З другога боку, ³снавала рызыка, што ¢зрошчваньне тых самых мясцовых традыцыя¢ прынясе горк³я плады. Тых, хто на польскай мове распачына¢ летув³скае ³ беларускае нацыянальнае адраджэньне, н³як³м чынам не асуджал³, бо бачыл³ ¢ фальклоры частку спадчыны ВКЛ12. Але навачасныя нацыянал³сты, як³я парывал³ся к³нуць выкл³к пано¢най польскай культуры, карыстал³ся вобразам³ й тропам³ гэтых твора¢, перакладал³ ³х на летув³скую ³ беларускую мовы. Кал³ пасьля 1905 г. пэ¢ная частка рыма-катал³цкай эл³ты ``здрадз³ла'' беларускаму й летув³скаму нацыянальнаму руху, а з сялянскага асяроддзя зьяв³л³ся акты¢ныя дзеячы летув³скага адраджэньня, пальшчызна як сьвядомы выбар паступова апынулася ¢ станов³шчы слабейшага13.
Падчас рэвалюцы³ 1905 г. Л³то¢ская асамблея/сойм дамогся ад царск³х улада¢ значных саступак. Адсюль некаторыя л³цьв³нск³я паляк³, напрыклад, М³хал Ромэр (пазьней вядомы як М³колас Ромерыс, 1880-1945 гг.) вынесьл³ ¢рок: летув³сы як нацыя гэта с³ла, да якой трэба став³цца паважна. На думку Ромэра, г³старычная Л³тва мус³ла адрадз³цца як шматнацыянальная дзяржава летув³са¢, беларуса¢, габрэя¢ ³ паляка¢, у ёй магл³ б весьц³ рэй летув³сы, а паляк³ ажыцьця¢ляць сувязь пам³ж розным³ культурам³. Мадэрным нацыянальным дзеячам нялёгка было прыняць гэткае нестандартнае рашэньне, адпаведнае традыцыям ВКЛ ³ чуйнае да новага ¢ летув³ск³м руху. Так, сапра¢ды: у нечым падобныя ³дэ³ кал³сьц³ выношвал³ так³я летув³ск³я дзеячы, як Басанав³чус ³ Шлюпас14. Але, як мы бачыл³, летув³ск³я нацыянал³сты сутыкнул³ся з практычным³ праблемам³ ¢ засваеньн³ шматнацыянальных культурных здабытка¢ ³ ¢ вын³ку прыйшл³ да этн³чнага вызначэньня Л³твы. На той час, як некаторыя л³то¢ск³я паляк³ пагадз³л³ся пайсьц³ на гэтк³ кампрам³с, летув³ск³я дзеячы ¢жо мел³ цьвёрды намер замест польскай культуры ¢сталяваць летув³скую ¢ збольшага этн³чных межах Л³то¢скай дзяржавы15.
Што да габрэя¢, то ³х сувязь са старажытнай цыв³л³зацыяй не выкл³кала сумневу, а в³давочная адрознасьць сьведчыла сама за сябе. Габрэя¢ падобныя праблемы не абыходз³л³. У 1914 г. яны складал³ 40% насельн³цтва Vilne ³, бадай, тры чвэрц³ гандляро¢ у горадзе. За чатыры стагоддз³ ¢ ``л³то¢ск³м Ерусал³ме'' атайбавалася мноства габрэя¢16. ``Л³то¢ск³'' ¢ гэтым выпадку азначае ``прыналежны да Вял³кага Княства Л³то¢скага'', а ¢ ягоны склад уваходз³л³ ³ Менск (на той час 51% габрэйскага насельн³цтва), ³ Гомель (55%), ³ П³нск (74%), ³ В³цебск (51%). Тагачасны В³цебск найлепш вядомы з карц³на¢ Марка Шагала (1887-1985 гг.), як³ адтуль родам. Vilne бы¢ адным з найбуйнейшых цэнтра¢ талмудычнае навук³, у ³м жы¢, напрыклад, Эл³ях бэн-Саламон (1720-97 гг.), вядомы як в³ленск³ Гаон, жорстк³ крытык хас³дызму. (Дарэчы, ня варта перабольшваць супярэчнасьц³ пам³ж Гаонам ³ хас³дам³: як ³ апошн³я, ён займа¢ся практычнай кабалай, вывуча¢ лекавыя зёлк³ ¢ хрысьц³яна¢ ³ нават спрабава¢ стварыць Голема.) У Х²Х ст. Vilne бы¢ гало¢ным цэнтрам Хаскалы габрэйскага Асьветн³цтва у Расейскай ³мперы³. Ц³кава, што менав³та тыя, хто гадава¢ся на ³дэях Хаскалы, стал³ заснавальн³кам³ габрэйск³х пал³тычных партыя¢. Хоць у пал³тыцы ¢дзельн³чала абмежаванае кола сьвецкае моладз³, самая атмасфера гораду спрыяла пал³тычнаму зарган³заваньню габрэя¢ (у рамках г³старычна магчымага). Чаго не было, дык гэта пал³тычнага ас³м³лянцтва, кал³ публ³чнае ¢жываньне пано¢най мовы зьвязваецца з лаяльнасьцю да пал³тычнага рэжыму (як, напрыклад, у сучасных Вене ³ Львове). У Vilne з хрысьц³янск³х культура¢ вяла рэй польская рыма-катал³цкая, а пал³тычная ¢лада належала правасла¢най Расе³. ² напрыканцы Х²Х ст. габрэ³ ¢ Л³тве ня мел³ н³як³х ³люз³я¢ наконт таго, што, ма¢ля¢, польская культура магла б л³берал³заваць расейск³ пал³тычны рэжым17. Дзякуючы адслоненасьц³ в³ленск³х габрэя¢ ад польскай пал³тык³, у Vilne, адрозна ад Lemberik'у/Львову, нараджал³ся ³ншыя падыходы да навачаснай габрэйскай пал³тык³.
Хоць с³ян³зм гэта форма нацыянал³зму, а маркс³зм ³нтэрнацыянал³зму, ³ той, ³ друг³ стварал³ праблему для польскай культуры ¢ Vilne. ² с³ян³сты, ³ габрэйск³я сацыял³сты выказвал³ большае непрыманьне польскай, чым летув³скай, нацыянальнай ³дэ³. Яны зыходз³л³ з таго, што летув³ская дзяржава будзе шматнацыянальнай ³ слабой, а польская нацыянальнай ³ моцнай. С³ян³зм узьн³к як ``нацыянал³зм у адказ'', як спосаб захаваць габрэйскую нацыю, даць ёй адчуць уласную годнасьць абяцаньнем роднай зямл³. Гэта бы¢ вельм³ своеасабл³вы нацыянальны праект, бо габрэ³ пераважна пражывал³ ¢ гарадох ³ мястэчках усёй былой Рэчы Паспал³тай (большасьць з ³х увайшл³ ¢ ``рысу аселасьц³'' ¢ Расейскай ³мперы³). С³ян³сты не магл³ прэтэндаваць на е¢рапейск³я тэрыторы³ на падставе кол³шняй дзяржа¢насьц³ або сучаснага дэмаграф³чнага стану ³хная меркаваная радз³ма знаходз³лася ¢ Аз³³ (паводле ³ншых верс³я¢ у Афрыцы). С³ян³сты не магл³ спаборн³чаць у барацьбе за земл³ Вял³кага Княства. Але ¢жываньне ³дышу ³ прых³льнае ста¢леньне да ³¢рыту дапамагал³ ³м яшчэ больш адасоб³ць габрэйскую культуру ад польскай. Габрэйск³я сацыял³сты, наадварот, зьвязвал³ будучыню з е¢рапейскай ц³ сусьветнай рэвалюцыяй. У вын³ку гэтага вял³кага пераруху на парадку дня зно¢ мус³ла апынуцца пытаньне спадчыны ВКЛ ³ нацыянал³стычных памкненьня¢. А пакуль трэба было рыхтаваць рэвалюцыю, ³ для габрэйск³х сацыял³ста¢ мовам³ пал³тык³ стал³ расейская ³ ³дыш. Габрэ³ раздражнял³ польск³х пал³тычных дзеяча¢ тым, што карыстал³ся расейскай, а ня польскай. У адным з так³х выпадка¢ П³лсудзк³ прапанава¢ як кампрам³сны варыянт ³дыш18. У 1897 г. сацыял³сты-русаф³лы габрэйскага паходжаньня з г³старычнай Л³твы заснавал³ ¢ В³льн³ Бунд. Потым яны адыграл³ сваю ролю ¢ рэвалюцы³ 1905 г. у мясцовым маштабе ³ ¢жо вядучую ролю у бальшав³цкай рэвалюцы³ 1917 г.
Сусьветная вайна ³ нацыянальныя амб³цы³.
Бальшав³цкая рэвалюцыя ³ Першая сусьветная вайна зраб³л³ магчымым утварэньне новых дзяржава¢ на землях г³старычнае Л³твы. Параза Расейскай ³мперы³ ³ яе распад абумов³л³ зья¢леньне Летув³скай ³ Польскай дзяржава¢ ³ ³х змаганьне за Vilnius/Wilno. Пасьля вайны пам³ж Польшчай ³ бальшав³цкай Расеяй у 1919-20 гг. ³ сутычак пам³ж польск³м ³ летув³ск³м войскам³ ¢ 1920 г. Польшча захап³ла Wilno. Хоць аперацыю арган³завал³ польск³я федэрал³сты, яна паслужыла справе польск³х нацыянал³ста¢.
Мы засяроджвал³ся на польск³м федэрал³зьме ¢ В³ленскай губерн³, м³ж тым як гало¢ныя нак³рунк³ польскага нацыянал³зму вызначал³ся ¢ Варшаве, Лодз³, Кракаве, Познан³ ³ на землях цэнтральнай Польшчы. На абсягах былой Кароны Польскай г³старычныя ³ сацыяльныя супярэчнасьц³ надал³ польскай ³дэ³ мадэрны нацыянальны к³рунак. Тут польскамо¢ная эл³та мела дачыненьн³ з сялянам³, як³я таксама разма¢лял³ на польскай, а не якой ³ншай мове, з габрэйк³м ³ нямецк³м насельн³цтвам гарадо¢ ³ мястэчка¢ ³ правадн³кам³ расейскай, нямецкай або а¢стрыйскай ³мперскай пал³тык³. Той факт, што некаторыя тэрыторы³, дзе працо¢ныя ³ сяляне разма¢лял³ па-польску, не належал³ да кол³шняй Кароны Польскай, тольк³ ¢змацня¢ мо¢ны нацыянал³зм у пара¢наньн³ з г³старычным. Напрыканцы Х²Х ст. мо¢ны нацыянал³зм у цэнтральнай Польшчы мог паяднаць эл³ту ³ масы: можна было не саромецца, разма¢ляючы з людзьм³ на зразумелай ³м мове, ³ самая гэтая мова, ужо да¢но кадыф³каваная, вызначалася высок³м узро¢нем разьв³тасьц³ ³ багацьцем. Сапра¢ды: у цэнтральнай Польшчы гало¢ным клопатам польск³х патрыёта¢ сталася захаваньне польскай культуры, а пазнакам³ польскай нацыянальнасьц³ служыл³ польская мова, рыма-катал³цкая вера ³ веданьне рамантычнай паэз³³19. У Wilno польск³ патрыятызм бы¢ пашыраны сярод шляхецк³х сем'я¢, як³я згадвал³ г³сторыю дзяржа¢насьц³ ВКЛ. М³ж тым польск³я патрыёты на землях Кароны Польскай Нацыянальна-дэмакратычны рух Рамана Дмо¢скага (1864-1939 гг.) займал³ся падрыхто¢кай польск³х працо¢ных ³ сяляна¢ да стварэньня мадэрнай нацыянальнай дзяржавы.
Дмо¢ск³ ³ П³лсудзк³ был³ носьб³там³ двух розных тыпа¢ пальшчызны ³ па-рознаму бачыл³ Польшчу. У сацыял³стычным федэрал³зьме П³лсудзкага яскрава выяв³лася рэакцыя паляка¢ у Л³тве на тагачасную пал³тычную с³туацыю. Падпольная сацыял³стычная аг³тацыя П³лсудзкага ¢ Расейскай ³мперы³ натуральным чынам вын³кала з уя¢леньня ¢сходн³х паляка¢ пра сябе як пра культурную эл³ту, надзеленую вышэйшай ведай пра парадак рэча¢. У прынятай у 1892 г. праграме Польскай сацыял³стычнай парты³ (ППС) парты³ П³лсудзкага став³лася задача стварыць федэраты¢ную дзяржаву. Сацыял³стычны федэрал³зм штосьц³ сярэдняе пам³ж раньнемадэрным патрыятызмам ³ навачаснай ``пал³тыкай маса¢'' адрозьн³ва¢ся ад нацыянал-дэмакраты³ Дмо¢скага трыма ³стотным³ чыньн³кам³. Па-першае, сацыял³стычны федэрал³зм бы¢ працягам успадкаванай традыцы³, а не вынаходжаньнем г³сторы³. Шляхта, якая ³мкнулася аднав³ць Вял³кае Княства Л³то¢скае, абап³ралася на канцэпт нацы³, што перадава¢ся з пакаленьня ¢ пакаленьне. Па-другое, ³дэ³ сацыял-федэрал³зму распа¢сюджвал³ся ня праз асьвету маса¢, а праз падпольную працу ¢ коле правераных таварыша¢. У ППС П³лсудзкага горача абмярко¢вал³ся нацыянальныя пытаньн³, але да расколу ¢ 1905 г. к³ра¢н³цтва парты³ н³кол³ не разглядала магчымасьц³ ³сьц³ за масам³, а ня весьц³ ³х. Па-трэцяе, сацыял-федэрал³сты зыходз³л³ з азначэньня нацы³ не як мо¢най супольнасьц³, а сацыяльнай групы з адпаведным статусам у грамадзтве. Для ³х сэнс бы¢ ня ¢ тым, каб бачыць у кожным, хто жыве на акрэсьленай тэрыторы³, прадста¢н³ка адной этн³чнай супольнасьц³ (якая, так³м чынам, мае права на сваю нацыянальную дзяржаву), а ¢ тым, каб прызнаваць адрознасьц³ ³ ск³ро¢ваць ³х на стварэньне рэспубл³канскай польскай ³дэ³. Дзец³ ¢сходнепольск³х шляхецк³х сем'я¢, упэ¢неныя ¢ сваёй вышэйшасьц³ ¢ пара¢наньн³ з мясцовым летув³ск³м ³ беларуск³м сялянствам ды габрэям³, яны верыл³, што гэтая рэспубл³ка абярэ польскую культуру. У Расейскай ³мперы³ да 1914 г. шмат хто сярод пал³тыка¢-кансьп³ратара¢ сх³ля¢ся да гэтай ³дэ³, ³ ёсьць падставы меркаваць, што ¢ дэмакратычнай Польшчы пасьля 1918 г. польская шляхта В³леншчыны галасавала за левых федэрал³ста¢20.
Сын каменячоса з нейкага ``мядзьвежага кута'' ¢ цэнтральнай Польшчы, Дмо¢ск³ зраб³¢ ³ншыя пал³тычныя высновы з ³ншай г³старычнай с³туацы³. Кал³ П³лсудзк³ ¢я¢ля¢ сабе польскую пал³тычную нацыю на ¢с³м шматнацыянальным абсягу, як³ бы¢ яму радз³май, то Дмо¢ск³ бачы¢ стана¢леньне этн³чнай польскай нацы³ ¢ зацятым змаганьн³ з падступным³ габрэям³ ³ дысцыпл³наваным³ немцам³. Дмо¢ск³ вызначы¢ крытэры, паводле як³х паляк³ адрозьн³вал³ся ад ³ншых нацыянальнасьця¢, мова ³ рэл³г³я. Даводзячы неабходнасьць аб'яднацца на падставе гэтых асабл³васьця¢ ³ баран³цца ад ³ншых, Дмо¢ск³ спасыла¢ся на папулярны ¢ той час сацыял-дарв³н³зм. П³лсудзк³ адчува¢ тугу па м³нулым. Дмо¢ск³ называ¢ сябе ``сучасным палякам'' ³ не хава¢ намеру цалкам пазбав³цца ад таго, што засталося ад польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай, каб на яе месцы сфармавалася навачасная польская самасьвядомасьць. Хоць П³лсудзк³ ³ бы¢ сацыял³стам, Дмо¢скага больш хвалявала пытаньне сацыяльных пера¢тварэньня¢ ³ ³дэалаг³чны зьмест ``пал³тык³ маса¢''. Перад Першай сусьветнай вайной Дмо¢ск³ ¢ змаганьн³ за сацыяльныя перамены не арган³зо¢ва¢ так³х ярк³х акцыя¢, як П³лсудзк³ ³ ягоныя сацыял³сты, але Дмо¢ск³ зраб³¢ больш дзеля вызначэньня польскасьц³ як нацыянальнасьц³. Да 1914 г. прапанаванае Дмо¢ск³м азначэньне польскасьц³ сталася ледзь не агульнапрынятым, а Нацыянальна-дэмакратычны рух, як³ ён узначальва¢, найбольш уплывовай пал³тычнай с³лай на польск³х землях21. Менав³та ягоная партыя атрымл³вала найбольшую колькасьць галасо¢ на выбарах, што праводз³л³ся пасьля 1918 г.
²дэ³ П³лсудзкага ³ Дмо¢скага мел³ значэньне ня тольк³ з гледз³шча сацыяльнай г³сторы³. Яны ¢плывал³ на разьв³цьцё падзея¢ у вырашальныя моманты г³сторы³, кал³ на першы погляд здавалася, што ¢сё вырашае тольк³ збройная с³ла. Напрыканцы Першай сусьветнай вайны ¢ Wilno ³шло змаганьне пам³ж: 1) носьб³там³ дзьвюх розных канцэпцыя¢ пальшчызны; 2) прых³льн³кам³ ³нтэрнацыянал³сцкага, шматнацыянальнага ³ мадэрнага, нацыянальнага вызначэньня ``Л³твы''; 3) бальшав³кам³, польск³м³, летув³ск³м³ ³ беларуск³м³ дзеячам³ за рэальны кантроль над горадам. Да 1918 г. ва ¢с³х згаданых група¢: ³нтэрнацыянал³ста¢ з земля¢ былога ВКЛ (³ славяна¢, ³ габрэя¢, ³ балта¢), як³я зраб³л³ся бальшав³кам³, пасьлядо¢ных прых³льн³ка¢ традыцыя¢ ВКЛ, як³я зраб³л³ся польск³м³ ц³ беларуск³м³ сацыял-федэрал³стам³, летув³ск³х нацыянальных дзеяча¢ ³ польск³х нацыянал³ста¢ склал³ся цьвёрдыя перакананьн³ пра належную форму дзяржа¢насьц³ й уладкаваньне дзяржа¢ных межа¢. Бальшав³к³ чакал³ прыйсьця камун³зму ¢ В³льню; польск³я ³ беларуск³я сацыял-федэрал³сты сыходз³л³ся ¢ тым, што Wilno/В³льня будзе стал³цай шматнацыянальнай дзяржавы; польск³я ³ летув³ск³я нацыянал³сты згаджал³ся, што Wilno/Vilnius увойдзе ¢ склад нацыянальнай дзяржавы (тольк³ не згаджал³ся, якой канкрэтна). Як мы пабачым, пара¢на¢ча з нацыянальнай або ³нтэрнацыянальнай, федэрал³сцкую ³дэю было цяжэй ажыцьцяв³ць. Федэрал³зм вымага¢ скрайняй узважанасьц³ ¢ вызначэньн³ межа¢, кампрам³са¢ пам³ж мясцовым³ эл³там³, згоды жыхаро¢. Натуральна, тут узьн³кала значна болей складанасьця¢, чым з простым захопам Wilno альбо бальшав³цкай Расеяй, альбо нацыянальнай дзяржавай.
Выяв³лася, што польск³я й летув³ск³я нацыянал³сты мел³ рацыю. Wilno/Vilnius анэксавала нацыянальная дзяржава, прычым паляк³ не памыл³л³ся ¢ тым, шту гэта была за дзяржава. Хоць польск³я нацыянал³сты атрымал³ перамогу ³ спра¢дз³л³ свае прадказаньн³, насамрэч яны складал³ далёка не наймацнейшую супольнасьць. У мясцовым маштабе, магчыма, нават найслабейшую. Адрозна ад летув³ск³х нацыянал³ста¢ ³ беларуск³х федэрал³ста¢, яны зус³м не разьл³чвал³ на масавую падтрымку на землях кол³шняга Вял³кага Княства Л³то¢скага. Адрозна ад бальшав³ко¢ ³ польск³х федэрал³ста¢, яны н³кол³ не ¢значальвал³ войска, што захопл³вала Wilno. Адрозна ад ус³х астатн³х груповак (улучна з бальшав³кам³), яны н³кол³ ня згадвал³ традыцыя¢ Вял³кага Княства Л³то¢скага. Перамога як ³хн³х ³дэя¢ дзяржа¢насьц³, гэтак ³ погляда¢ на ¢ладкаваньне дзяржа¢ных межа¢ сьведчыць пра перавагу навачасных нацыянальных ³дэя¢ у моманты распаду ³мперыя¢. П³лсудзк³ ме¢ на сва³м баку рэальную моц, але ён заблыта¢ся ¢ складанасьцях федэрал³сцкага праекту. Кал³ ³ншыя парты³ адх³л³л³ ³дэю федэрацы³, П³лсудзкаму н³чога больш не заставалася, як к³нуць свае с³лы на падтрымку дзейснай пал³тык³ Дмо¢скага. Гэта была ня стольк³ перамога Польшчы, кольк³ адной з дзьвюх канцэпцыя¢ Польшчы. Гэта бы¢ ня стольк³ прыклад нацыянальнага самавызначэньня ¢ паваенным часе, кольк³ трыюмф мадэрнага нацыянал³зму над традыцыйным шматнацыянальным патрыятызмам Вял³кага Княства Л³то¢скага (³ ¢ некаторай ступен³ над бальшав³цк³м ³нтэрнацыянал³змам).
Да 1918 г. паэз³ю М³цкев³ча, спароджаную тугой па Вял³к³м Княстве, ужо дастасавал³ да канона¢ навачаснага польскага ³ летув³скага нацыянал³зму. У 1920 г. жа¢нера¢, як³я ¢зял³ Wilno ³ далучыл³ яго да польскай нацыянальнай дзяржавы, натхнял³ федэрал³сцк³я ³дэ³ П³лсудзкага ³ спадзе¢ адрадз³ць ВКЛ. Цяпер давайце ад ³рон³³ г³сторы³ перанясемся на пал³ ваенных дзеяньня¢ ³ паглядз³м, як гэта атрымалася.
Першая сусьветная ³ польска-расейская вайна.
Пасьля бальшав³цкай рэвалюцы³ ¢ л³стападзе 1917г. ³ заканчэньня Першай сусьветнай вайны ¢ л³стападзе 1918 г. у Па¢ночна-Заходн³м Кра³ (былым ВКЛ) склалася надзвычай заблытаная с³туацыя. Нямецкая арм³я кап³тулявала перад Брытан³яй, Францыяй ³ ЗША на захадзе, але не здавалася на ¢сходзе. М³ж тым як Чырвоная арм³я ³ белагвардзейск³я палк³ ваявал³ адно з адным, на землях г³старычнае Л³твы мясцовыя пал³тык³ абвяшчал³ нацыянальную незалежнасьць ³ спрабавал³ стварыць уласныя арм³³. Польская дзяржа¢насьць абап³ралася на абвешчаную Антантай падтрымку нацыянальнага самавызначэньня. Але заходн³м дзяржавам бракавала вайсковае моцы, каб забясьпечыць патрэбныя ³м вын³к³ на ¢сходзе. Нямецк³я войск³ адыходз³л³ непасьлядо¢на, часьцяком знаходз³л³ спосаб застацца ³ змагацца з бальшав³кам³22.
Летув³ск³я ³ беларуск³я дзеячы спадзявал³ся скарыстацца з прысутнасьц³ нямецк³х войска¢ як з прыкрыцьця, каб стварыць уласныя дзяржавы, перш чым прыйдуць бальшав³к³. Першым³ вымушаныя был³ адмов³цца ад сва³х прэтэньз³я¢ на В³льню беларусы. У сакав³ку 1918 г. Рада Беларускай Народнай Рэспубл³к³ з ³н³цыятывы Антона Луцкев³ча (1884-1946 гг.) абвясьц³ла В³льню часткай незалежнай Беларус³. Дзеячы БНР уя¢лял³ сабе Беларусь шматнацыянальнай, ³х тэрытарыяльныя прэтэньз³³ спалучал³ся з заявам³ аб талерантнасьц³. Луцкев³ч ³мкну¢ся аднав³ць Вял³кае Княства Л³то¢скае ¢ форме сучаснай сацыял³стычнай федэрацы³ ад Балтыйскага мора да Чорнага . Абвяшчэньне незалежнасьц³ адбылося пад нямецкай акупацыяй, але без нямецкай падтрымк³. Так ц³ ³начай, перад прыходам у Менск Чырвонай Арм³³ ¢ сьнежн³ 1918 г. Луцкев³ч ³ большасьць сябро¢ Рады БНР пак³нул³ горад. У В³льн³ яны прапано¢вал³ стварыць беларуска-летув³скую канфедэрацыю. Беларуск³я сацыял³сты верыл³, што федэрацыя стане для В³льн³ паратункам ад ``клерыкальна-буржуазнай'' летув³скай нацыянальнай дзяржавы23. Летув³ск³х л³дэра¢, як³я на той час сам³ апынул³ся ¢ вельм³ незайздросным станов³шчы, не ц³кав³ла такое ``выратаваньне''. Так скончы¢ся (прынамс³, пакуль) праект адраджэньня г³старычнай Л³твы пад назвай ``Беларусь''. Але бы¢ ³ невял³к³ стано¢чы вын³к. Нягледзячы на сваю цэнтрал³заванасьць, бальшав³цкая партыя паабяцала беларуск³м дзеячам, як³я застал³ся ¢ Менску, заснаваць Беларускую Савецкую Сацыял³стычную Рэспубл³ку24. Спачатку ¢ яе склад уваходз³¢ л³таральна лап³к зямл³ вакол Менску, але пасьля ¢тварэньня ¢ 1922 г. Савецкага Саюзу БССР значна пашырылася ³ пра³снавала семдзесят гадо¢.
Бальшав³цкая рэвалюцыя вызвал³ла летув³ск³х пал³тычных дзеяча¢ ад усяляк³х вернападданьн³цк³х пачуцьця¢ да Расе³, а вайна дапамагла летув³ск³м нацыянал³стам ясна акрэсьл³ць свае мэты. У апошн³ год вайны ¢ ³х прачну¢ся апетыт да по¢най незалежнасьц³. У верасьн³ 1917 г. Летув³ская нацыянальная рада (Тарыба) пад аховай нямецкай арм³³ заяв³ла ¢ Vilnius'е пра неабходнасьць стварыць незалежную Летув³скую дзяржаву ``¢ этнаграф³чных межах''. Немцы, як³я падтрымал³ абвяшчэньне Карале¢ства Польскага, не хацел³ дапусьц³ць, каб паляк³ прэтэндавал³ на Wilno ³ Летуву. Летув³ск³я дзеячы выдатна ведал³ пра гэтыя стратэг³чныя планы Нямеччыны ³ спрабавал³ выкарыстаць ³х з найбольшай выгодай для сябе25. 11 сьнежня 1917 г. у Vilnius'е Тарыба абвясьц³ла незалежнасьць, адначасова прыня¢шы статус нямецкага пратэктарату. Летув³ск³я дзеячы з хваляваньнем сачыл³, як на перамовах у Брэсьце-Л³то¢ск³м ³ нямецк³ бок, ³ бальшав³к³ спасылал³ся на права нацыя¢ на самавызначэньне, каб давесьц³ свае прэтэньз³³ на Летуву. У лютым 1918 г. Тарыба зно¢ абвясьц³ла незалежнасьць, на гэты раз не запэ¢н³ваючы Нямеччыну ¢ сваёй вернасьц³. Берл³н амаль не зьвярну¢ на гэтае ¢ваг³, бо нямецк³я войск³ пасо¢вал³ся ¢глыб Расе³. ² тольк³ параза Нямеччыны на заходн³м фроньце дала Тарыбе магчымасьць праводз³ць ³ншы курс26. Часу сьвяткаваць не было. Чырвоная арм³я пачала ³мкл³вы наступ. Пасьпешл³выя перамовы пра тое, каб нак³раваць польск³я войск³ на абарону Летувы, правал³л³ся ¢ сьнежн³ 1918 г. Ня здоле¢шы стварыць уласнае войска, летув³ск³ ¢рад эвакуява¢ся з безабароннага Vilnius'у далей на захад у Ка¢нас. Мясцовыя польск³я добраахвотн³к³ не магл³ супрацьстаяць Чырвонай арм³³, ³ тая 5 студзеня 1919 г. захап³ла горад. Vilnius зраб³¢ся стал³цай Л³то¢скай Савецкай Сацыял³стычнай Рэспубл³к³, якую ¢значал³л³ два летув³ск³я камун³сты. На некаторы час гэтае ¢тварэньне аб'ядналася з Беларускай ССР, ³ Vilnius ста¢ стал³цай Л³тБелССР. Для л³то¢скага патрыёта, польскага федэрал³ста ³ рэспубл³канца-сацыял³ста П³лсудзкага горшага вын³ку нельга было ¢яв³ць. ¨н плака¢ у Варшаве27.
Аднак н³ ¢ Варшаве, н³ ¢ Ка¢насе гэты вын³к не л³чыл³ канчатковым. На пачатку 1919 г. ная¢насьць ц³ адсутнасьць войска мала ¢плывала на ¢я¢леньн³ летув³са¢ ³ паляка¢ пра Vilnius/Wilno. Летув³ск³я л³дэры бачыл³ Vilnius стал³цай сваёй нацыянальнай дзяржавы ³ са сва³х скрайне слабых паз³цыя¢ патрабавал³, каб Польшча адмов³лася ад прэтэньз³я¢ на горад. П³лсудзк³, як³ на той час стая¢ на чале Польскай дзяржавы, згаджа¢ся аддаць Wilno летув³сам, пры ¢мове што Летува аб'яднаецца ¢ федэрацыю з Польшчай. Думка пра аб'яднаньне была ненав³сная летув³ск³м пал³тыкам яны баял³ся пашырэньня польскай высокай культуры, польскага прыгнёту ³ ¢жо марыл³ пра по¢ную незалежнасьць28. П³лсудзк³ ³ ³ншыя польск³я федэрал³сты не зус³м разумел³ гэтыя страх³ й памкненьн³, хоць ³ займал³ больш л³беральную паз³цыю пара¢на¢ча са сва³м³ суперн³кам³ ¢ Польшчы. Нацыянал-дэмакраты Дмо¢скага меркавал³, што кал³ маленькая Летува ³ выжыве, у яе ня будзе ³ншага выбару, апроч як зраб³цца сатэл³там Польшчы29. У адным думк³ польск³х ³ летув³ск³х нацыянал³ста¢ сыходз³л³ся: польска-л³то¢ская Рэч Паспал³тая памёрла, ³ ¢се спробы ¢тварыць шматнацыянальную федэрацыю марныя.
Практычнае пытаньне барацьбы з бальшав³цкай уладай разглядалася ¢ сьвятле гэтых маральных ³мператыва¢. У лютым 1919 г. польскае войска рушыла на ¢сход, каб ваяваць з Чырвонай арм³яй. Польск³ Сойм ня змог адназначна акрэсьл³ць тэрытарыяльныя прэтэньз³³ Польшчы ¢ гэтай неаб'я¢ленай вайне, затое змог прыняць заяву пра неабходнасьць вызвал³ць ``па¢ночна-¢сходн³я прав³нцы³ Польшчы зь ³хнай стал³цай Wilno''30. 21 красав³ка 1919 г. войска П³лсудзкага выгнала Чырвоную арм³ю з Wilno. Летув³ск³я ³ беларуск³я камун³сты ¢цякл³ ¢ Менск ³ в³навац³л³ адно другога ¢ паразе Л³тБелССР. Перад паходам на Wilno П³лсудзк³ дасла¢ у Ка¢нас яшчэ аднаго л³цьв³нскага паляка М³хала Ромэра, каб паспрабаваць утварыць польска-летув³ск³ ¢рад, але н³хто з летув³ск³х м³н³стра¢ не падтрыма¢ гэтай задумы. 22 красав³ка в³ленчук³ пачул³, як П³лсудзк³ ¢ ``Адозьве да жыхаро¢ былога Вял³кага Княства Л³то¢скага'' паабяца¢, што мясцовае насельн³цтва атрымае дазвол самастойна аб³раць сабе ¢рад. Гэтую прамову асудз³л³ ³ польск³я, ³ летув³ск³я нацыянал³сты. Польск³я нацыянал-дэмакраты ¢ Варшаве л³чыл³ абсурдным став³цца да Wilno ³начай як да звычайнага польскага места. Летув³ск³ ¢рад у Ка¢насе пабачы¢ у звароце П³лсудзкага да г³сторы³ Вял³кага Княства маску, пад якой хаваецца польск³ ³мперыял³зм.
Улетку 1919 г., кал³ дзяржавы Антанты ¢ Парыжы спрабавал³ канчаткова вызначыць тэрытарыяльныя межы ¢ Е¢ропе, пам³ж польск³м³ ³ летув³ск³м³ войскам³ адбылося шэраг сутычак, як³я, аднак, н³чога ня вырашыл³. У жн³¢н³ 1919 г. П³лсудзк³ прапанава¢ правесьц³ два плеб³сцыты: адз³н на землях, занятых польск³м³ войскам³, друг³ у астатняй Летуве. Летув³ск³я л³дэры адмов³л³ся на той падставе, што Vilnius этн³чная летув³ская тэрыторыя, незалежна ад волевыя¢леньня насельн³цтва. М³н³стр замежных справа¢ А¢густынас Вальдэмарас сказа¢, што ``нацыя складаецца болей з мёртвых, чым з жывых'', ³ гэта, трэба меркаваць, спараджала пэ¢ныя праблемы з практычным падл³кам галасо¢31. Тады ¢ жн³¢н³ 1919 г. П³лсудзк³ паспрабава¢ ск³нуць летув³ск³ ¢рад у Ка¢насе, але ягоныя змо¢цы не знайшл³ прых³льн³ка¢ сярод летув³са¢ ³ не¢забаве апынул³ся пад арыштам. Кал³ б хтосьц³ з летув³ск³х л³дэра¢ ³ падтрымл³ва¢ альянс з Польшчай, то гэты правал змус³¢ бы ³х замо¢кнуць.
Уз³мку 1919-1920 гг. П³лсудзк³ веры¢, што Расею можна разьб³ць на пол³ бою ³ што тады в³ленскае пытаньне нарэшце вырашыцца. У красав³ку 1920 г. Польшча ¢ ха¢русе з пятлюра¢скай Укра³най пачала наступ на бальшав³цкую Расею. Прыкладна тады ж пачал³ся перамовы пам³ж бальшав³цк³м ³ летув³ск³м урадам³. На той час як у л³пен³ 1920 г. Летува ³ бальшав³цкая Расея был³ гатовыя падп³саць двухбаковую дамову, ваенная ¢дача адвярнулася ад Польшчы. Рыхтуючы завяршальны ¢дар, бальшав³к³ прапанавал³ Vilnius Летуве ¢ абмен на бесьперашкодны рух Чырвонай арм³³ праз Летуву ¢ Польшчу. Летува пагадз³л³ся далучыць адпаведны сакрэтны пратакол да Маско¢скай дамовы ад 12 л³пеня 1920 г. Чырвоная арм³я хутка заняла Vilnius, а пазьней вярнула яго Летуве. Але ¢ жн³¢н³ 1920 г. польскае войска спын³ла наступ Чырвонай арм³³ на подступах да Варшавы, а потым ³ выгнала Чырвоную арм³ю з Польшчы32. Кал³ б улетку 1920 г. паляк³ зазнал³ паразу, бальшав³цкая Расея, несумненна, праглынула б маленькую летув³скую дзяржаву. Летув³ск³ ¢рад, занепакоены праблемай Польшчы, веры¢, што перамога бальшав³ко¢ ³ гарантуе летув³скую незалежнасьць, ³ забясьпечыць перадачу Vilnius'у Летуве. У гэтым летув³сы, вядома, памылял³ся33.
Кал³ ¢ верасьн³ 1920 г. дэлегацы³ Польшчы ³ бальшав³цкай Расе³ пачал³ ¢ Рызе перамовы аб м³ры, дзяржавы Антанты змушал³ Польшчу ³ Летуву да зам³рэньня. Бак³ дасягнул³ пал³тычнага пагадненьня 7 кастрычн³ка 1920 г., пры гэтым Vilnius застава¢ся па летув³ск³ бок мяжы. П³лсудзк³ ¢жо таемна спланава¢ вайсковую аперацыю, каб вярнуць Wilno Польшчы й адрадз³ць надзею на адна¢леньне Вял³кага Княства Л³то¢скага. ¨н даручы¢ гэтую м³с³ю генералу Люцыяну Жал³го¢скаму (1865-1947 гг.). Яшчэ адз³н л³цьв³нск³ паляк, Жал³го¢ск³ бы¢ аф³цэрам расейскай арм³³, ажан³¢ся з расейкай, разма¢ля¢ на польскай, якую б мы на слых прынял³ за беларускую, ³ншым³ словам³, сапра¢ды ¢згадава¢ся на традыцыях Вял³кага Княства. У звароце да аф³цэра¢ ``л³то¢ска-беларускай'' дыв³з³³, што рушыла на Wilno, П³лсудзк³ апелюе да мясцовага патрыятызму: ``Вы з гэтых краё¢, вы ¢жо трымал³ ¢ руках зброю дык давершыце справу дома''34. 9 кастрычн³ка 15-тысячнае войска на чале з Жал³го¢ск³м увайшло ¢ Wilno. Летув³ск³я частк³ не аказал³ н³якага супрац³ву, а польскае насельн³цтва в³тала арм³ю Жал³го¢скага. 12 кастрычн³ка ён аб'яв³¢ пра ¢тварэньне ``Цэнтральнай Л³твы'', якая мелася стаць адной з акруга¢ Л³твы, аб'яднанай у федэрацыю з Польшчай.
Астатн³я дзьве меркаваныя акруг³ этн³чная Летува са стал³цай у Ка¢насе ³ Беларуская Л³тва са стал³цай у Менску. ²дэя аб'яднаць у складзе Л³твы некальк³ акруга¢ ³ ¢лучыць яе ¢ федэрацыю з Польшчай узьн³кла не на пустым месцы. Яна выказвалася падчас па¢станьня 1863 г., дзесяц³годдзям³ абмярко¢валася сярод сацыял³ста¢. Аднак у кантэксьце 1920 г. ажыцьцяв³ць яе не было магчымасьц³. Каб адрадз³ць Вял³кае Княства Л³то¢скае ¢ складзе федэрацы³, патрабавалася сама мала тры акруг³, а Жал³го¢ск³ з П³лсудзк³м магл³ заснаваць тольк³ адную. Летув³ск³ ¢рад у Ка¢насе ня ме¢ н³якага жаданьня ператвараць сваю Летуву ¢ акругу, а захоп Ка¢насу с³лай ня тольк³ не стасава¢ся з прынцыпам³ федэрал³зму, але ³ падштурхну¢ бы е¢рапейск³я дзяржавы да акты¢ных дзеяньня¢. Польск³я нацыянал-дэмакраты паклапац³л³ся пра тое, каб беларуска-л³то¢ская акруга н³кол³ ня ¢зьн³кла ¢ рэча³снасьц³. У той самы дзень, кал³ Жал³го¢ск³ абвясьц³¢ пра ¢тварэньне ``Цэнтральнай Л³твы'', польская дэлегацыя ¢ Рызе адмов³лася ад прапанаваных бальшав³кам³ Менску ³ ³ншых земля¢, занятых на той час польск³м войскам. Усе разумел³, што гэта азначала сьмерць федэраты¢най ³дэ³. У польскай дэлегацы³ задава¢ тон нацыянал-дэмакрат Стан³сла¢ Грабск³ (18711949 гг.), як³ дамага¢ся ¢тварэньня такой польскай дзяржавы, дзе зьвершнасьць належала б палякам. ¨н здоле¢ адх³л³ць федэрал³сцкую л³н³ю, якую праводз³¢ ха¢русьн³к П³лсудзкага Л. Вас³ле¢ск³35. Дэлегацыя прадста¢ляла дэмакратычны польск³ ¢рад ³ ¡стано¢чы Сойм, а не П³лсудзкага галаву дзяржавы. За П³лсудзк³м стаяла войска, аф³цэрства, а за Грабск³м Устано¢чы Сойм, дзе пераважал³ нацыянал-дэмакраты.
²дэю федэрацы³ пахавал³ польск³я нацыянал-дэмакраты ¢ Варшаве ³ Летув³ск³ ¢рад у Ка¢насе. Яны пасьлядо¢на выступал³ супраць утварэньня беларускай ³ этн³чнай летув³скай акруга¢. Гэтак мадэрныя нацыянал³сты мо¢чк³ пагадз³л³ся стварыць новыя нацыянальныя дзяржавы ³ пастав³ць крыж на раньнемадэрных традыцыях польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай. Кал³ казаць дакладна, Л³тва скасавала Любл³нскую вун³ю 1569 г.
Наступствы Рыскай дамовы для розных народа¢ у 192139гг.
Беларусь. Беларуск³я дзеячы разглядал³ Рыскую дамову як здраду, як сваю трагедыю. Пазьней Беларусь атрымае ³ ³ншыя ¢дары, але пасьля Рыг³ Варшаву цяжка было ¢спрымаць як ха¢русьн³ка беларускай справы. Хоць за Польшчай ³ застал³ся Wilno ды некаторыя заходнебеларуск³я земл³, гэтага мала, каб ³дэя федэрацы³ ¢спрымалася ¢сур'ёз. Паводле Рыскай дамовы, як ³ хацел³ нацыянал-дэмакраты, беларускамо¢ная меншасьць у Польшчы ¢жо нешматл³кая жыла ¢ вясковых раёнах. Бяз Менску маленькая купка беларускай ³нтэл³генцы³ н³як не магла выступаць ха¢русьн³кам у як³м-кольвек польск³м пал³тычным утварэньн³. А кал³ Менск даста¢ся бальшав³кам, у беларускай нацыянальнай справе ¢ Польшчы пачал³ бачыць прыхаваны бальшав³зм. Савецк³ Саюз сапра¢ды вельм³ моцна прывабл³ва¢ польск³х беларуса¢. Пасьля падп³саньня ¢ 1921 г. Рыскай дамовы ¢ 1922 г. нам³нальна СССР узьн³к як федэрацыя рэспубл³к, у тым л³ку ³ Беларускай ССР са стал³цай у Менску. Паз³цыя Савецкага Саюзу (яе, дарэчы, падтрымл³ва¢ Камун³стычны ²нтэрнацыянал) была ¢ тым, што тэрыторыя БССР мус³ць пашырыцца на захад за кошт этн³чных беларуск³х земля¢, як³я адышл³ да Польшчы.
У 20-я гады ХХ ст. ``экспарт камун³зму'' ¢ Польшчу грунтава¢ся на эксплуатацы³ антыдзяржа¢нага нацыянал³зму ³ ``зямельнага голаду'' сярод сяляна¢. У першыя гады свайго ³снаваньня Савецк³ Саюз карыста¢ся дзьвюма лен³нск³м³ тактычным³ знаходкам³ ³дэям³ ха¢русу з сялянствам ³ нацыянальнага самавызначэньня, каб распал³ць рэвалюцыю ¢ Польшчы. Аг³тацыя за мяжой суправаджалася рэальным³ дзеяньням³ на сваёй тэрыторы³. Савецк³ Саюз к³рава¢ся этн³чным прынцыпам у вызначэньн³ межа¢ прынцыпам, на як³м паляга¢ рэваншызм БССР ³ Камун³стычнай парты³ Заходняй Беларус³. У 1923-м, 1924-м ³ 1926-м гадох межы БССР пасо¢вал³ся на ¢сход за кошт Расейскай Федэрацы³. У 20-я гады ХХ ст. Масква падтрымл³вала беларускую культуру. Кал³ за царск³м часам школа¢ з беларускай мовай навучаньня не было, то ¢ 20-я гады Савецкая Беларусь магла пахвал³цца ³снаваньнем Акадэм³³ Навук, Беларускага дзяржа¢нага ун³верс³тэту, ²нстытуту беларускай культуры, Беларускай дзяржа¢най б³бл³ятэк³ ³ 4000 беларуск³х школа¢. Менав³та ¢ Савецкай Беларус³ бы¢ нап³саны першы сур'ёзны падручн³к з беларускай г³сторы³. ¨н, аднак, ня выйша¢ з друку, а яго а¢тара выслал³ ¢ Маскву36.
Праз усе 20-я30-я гады ХХ ст. паляк³ праводз³л³ рэпрэс³³, зачынял³ беларуск³я школы ³ садз³л³ пал³тычных прац³¢н³ка¢ у турму. Беларуск³ рух у В³льн³ прыходз³¢ у заняпад. Беларуск³я дзеячы ня мел³ амаль н³як³х магчымасьця¢ паскорыць распа¢сюд навачаснай нацыянальнай ³дэ³ па-за В³льняй у так³х скрайне адсталых рэг³ёнах, як, напрыклад, Палесьсе. Пал³тыка польск³х улада¢ не дазваляла стварыць беларускую нацыянальную супольнасьць. З ³ншага боку, у 30-я гады ХХ ст. у стал³нск³м Савецк³м Саюзе зьн³шчыл³ савецкую беларускую супольнасьць, што па¢стала ¢ 20-х. Розьн³цу пам³ж польскай ³ савецкай пал³тыкай яскрава засьведчы¢ лёс Бран³слава Тарашкев³ча (1892-1938 гг.) ¨н нарадз³¢ся непадалёк ад В³льн³, вучы¢ся ¢ сам³м горадзе, у маладосьц³ належа¢ да польск³х ³ беларуск³х арган³зацыя¢ у Расейскай ³мперы³. У м³жваеннай Польшчы Тарашкев³ч бы¢ адным з найбольш уплывовых прых³льн³ка¢ беларускае справы паслом (дэпутатам) Сойму, дырэктарам беларуск³х школа¢, заснавальн³кам ³ к³ра¢н³ком сялянскай арган³зацы³ ``Грамада''. У 1925 г. ён увайшо¢ у склад КПЗБ. Асуджаны на зьняволеньне Тарашкев³ч за чатыры гады ¢ турме перакла¢ усяго ``Пана Тадэвуша''. У 1933 г. адбы¢ся абмен вязьням³ пам³ж Польшчай ³ Савецк³м Саюзам. Рукап³с перакладу Тарашкев³ч узя¢ з сабою. Але надрукаваць яго ня мог. Яму нават не дазвол³л³ пасял³цца ¢ Савецкай Беларус³. У 1937 г. яго арыштавал³ ¢ Маскве, а ¢ 1938-м расстралял³. Рукап³с перакладу ``Пана Тадэвуша'' захавала ¢дава Тарашкев³ча37.
Польшча. Рыская дамова, падзел Беларус³ ³ захоп Wilno азначал³ сьмерць М³цкев³чавага ¢я¢леньня пра ВКЛ як складн³к пал³тычнага жыцьця Польшчы. Прадста¢н³ка федэрал³сцкай традыцы³ П³лсудзкага канчаткова перамог прых³льн³к адз³най нацыянальнай ³дэ³ Дмо¢ск³. Нацыянал-дэмакраты атрымал³ перамогу ³ ¢ м³жнародных знос³нах, ³ ва ¢нутранай пал³тыцы, таму што вызнавал³ простыя падыходы. Апрача таго, ³м давала значную перавагу пал³тычная геаграф³я. Абраны ¢ лютым 1920 г. Устано¢чы Сойм прадста¢ля¢ цэнтральную Польшчу, бо ¢сходняя на той час знаходз³лася пад акупацыяй Чырвонай арм³³. Таму ¢ ягоным складзе пераважал³ нацыянал-дэмакраты, як³м не хацелася далучаць стольк³ ¢сходн³х земля¢, каб была неабходнасьць ствараць федэрацыю. Падтрыма¢шы Рыскую дамову, Устано¢чы Сойм адсуну¢ усходнюю мяжу Польшчы на захад настольк³, каб не ¢твараць федэрыцы³, але не настольк³, каб стварыць монанацыянальную дзяржаву. Падары¢шы паводле Рыскай дамовы Менск, Каменец-Падольск³, Бярдз³ча¢ ³ навакольныя земл³ бальшав³кам, нацыянал-дэмакраты пак³нул³ сотн³ тысяча¢ паляка¢ (мног³я зь ³х выступал³ за польска-летув³ска-беларускую федэрацыю) пад ласкавай апекай Масквы. У 30-х гадах ХХ ст. большасьць савецк³х паляка¢ выслал³ ¢ С³б³р ц³ Казахстан. Апроч таго, адмов³¢шыся ад земля¢ на ¢сходзе, нацыянал-дэмакраты скарац³л³ патэнцыйнае ¢сходнеславянскае насельн³цтва Польшчы прыкладна на 2 м³льёны, а габрэйскае на сотн³ тысяча¢38. Нацыянал-дэмакраты ведал³, што робяць. Кал³ б польская мяжа пасунулася далей на ¢сход, яны б н³кол³ не атрымал³ перамог³ на выбарах у Сойм . Як паказала галасаваньне 1922 г., насельн³цтва Польшчы ¢ межах паводле Рыскай дамовы паро¢ну падзял³лася ¢ сва³х прых³льнасьцях да нацыянал-дэмакрата¢ ды правых, з аднаго боку, ³ сацыял³ста¢ ды нацыянальных меншасьця¢, з другога. 9 сьнежня 1922 г. галасы левых, цэнтрыста¢ ³ прадста¢н³ко¢ нацыянальных меншасьця¢ забясьпечыл³ абраньне першым прэз³дэнтам Польшчы Габрыэля Нарутов³ча. Праз тыдзень ён заг³ну¢ ад рук³ правага фанатыка. Як ³ П³лсудзк³, Нарутов³ч бы¢ паляк л³цьв³нскага паходжаньня ³ выступа¢ за ро¢ныя правы нацменшасьця¢. Забойства Нарутов³ча сталася цяжк³м ударам для П³лсудзкага, ³ той не¢забаве на некаторы час адышо¢ ад пал³тык³.
Частковы посьпех П³лсудзкага ¢ Wilno з непазьбежнасьцю ператвары¢ся ¢ паразу, сутыкну¢шыся з уя¢леньням³ нацыянал-дэмакрата¢ пра Польшчу. Кал³ польск³я й летув³ск³я нацыянал³сты пахавал³ ³дэю П³лсудзкага пра адраджэньне ВКЛ, Wilno паглынула польская нацыянальная дзяржава. 8 студзеня 1923 г. гарадзк³я ¢лады, паста¢леныя Жал³го¢ск³м, правял³ пры падтрымцы польск³х войска¢ выбары ¢ мясцовы сойм. Габрэйскае, беларускае ³ летув³скае насельн³цтва байкатавала выбары, як³я адбыл³ся з мноствам парушэньня¢. Аднак тое, што ¢ Wilno прагаласавала 54,4% выбарца¢, паслужыла магутным пал³тычным с³гналам. А байкот выбара¢ з боку няпольскага насельн³цтва прывё¢ да таго, што пераважную большасьць у мясцовым сойме склал³ прых³льн³к³ анэкс³³ Wilno Польшчай. Кал³ аз³рацца назад, можа падацца, што Wilno бы¢ ``этн³чным'' польск³м местам. Але насамрэч усё наадварот: захоп Wilno ста¢ся першым крокам да разбурэньня традыцыйнага патрыятызму ³ абвастрэньня польскага й летув³скага этн³чнага нацыянал³зму. Правё¢шы рэферэндум, Польшча анексавала Wilno ³ прылеглыя земл³, а дзяржавы Антанты прызнал³ гэтыя межы.
Летува. Як разьв³ва¢ся б летув³ск³ нацыянал³зм, каб Польшча аддала Vilnius/Wilno Летуве? П³лсудзк³ й Жал³го¢ск³, як ³ шматл³к³я польскамо¢ныя жыхары Wilno, што прагаласавал³ за анекс³ю, называл³ сябе л³то¢ск³м³ грамадзянам³. Тут выя¢ляецца вельм³ ³стотная розьн³ца пам³ж верай П³лсудзкага ¢ г³старычную Л³тву й ³мкненьнем Дмо¢скага анексаваць ``польск³'' горад. П³лсудзк³м к³рава¢ традыцыйны патрыятызм, Дмо¢ск³м этн³чны нацыянал³зм. Аднак былы паплечн³к П³лсудзкага л³цьв³нск³ паляк М³хал Ромэр падкрэсьл³ва¢, што, заня¢шы Wilno, П³лсудзк³ замацава¢ так³ тэрытарыяльны падзел, як³ забясьпечы¢ роскв³т ³ польскага, ³ летув³скага нацыянал³зму. Незалежна ад намера¢ П³лсудзкага, летув³сы н³як не магл³ бачыць у захопе гораду дзеяньня¢, стасо¢ных з традыцыям³ Вял³кага Княства. Мы ¢жо за¢важал³, што Летуву яднал³ з Vilnius'ам г³старычныя повяз³. Як бы П³лсудзк³ н³ тлумачы¢ свае дзеяньн³, захоп гораду збройнай с³лай ня мог не падштурхнуць летув³ск³х нацыянал³ста¢ ад пал³тычнага да этн³чнага разуменьня нацы³. Больш за тое, падкрэсьл³вае Ромэр, праз анекс³ю Vilnius'у Летув³ская дзяржава засталася без л³то¢ск³х паляка¢ ³ габрэя¢ менав³та той частк³ насельн³цтва, якая магла б зраб³ць летув³скае грамадзтва больш заможным, а летув³скую пал³тыку больш прагматычнай. Ромэр веда¢, што габрэ³ ¢вогуле спачувал³ летув³скай справе, бо л³чыл³, што шанцы на паважл³вае ста¢леньне да ³хн³х право¢ был³ б большым³ ¢ вял³кай шматнацыянальнай Летуве са стал³цай ¢ Vilne. За гэта габрэям ¢ 1919 г. аддзячыл³ першым³ пагромам³39.
Пры любых межах у нацыянальных дзяржавах на землях былога ВКЛ ³х жыхары апынул³ся б перад неабходнасьцю выбару. Пасьля 1920 г. сьвецк³я габрэ³ прыйшл³ да высновы, што ¢ польск³м Wilno баран³ць свае ³нтарэсы яны змогуць тольк³ праз асобныя габрэйск³я пал³тычныя арган³зацы³. Заяв³¢шы пра сваю адданасьць той ц³ ³ншай нацыянальнай дзяржаве, хрысьц³яне ¢мацо¢вал³ся ¢ адпаведным нацыянальным вызначэньн³ праз далучанасьць да праблема¢ свайго нацыянальнага грамадзтва, праз асяродак, праз ная¢насьць дзяржа¢най улады. Большасьць л³цьв³нск³х паляка¢ сх³л³лася альбо да Летув³скай, альбо да Польскай дзяржавы. Сам Ромэр, кол³шн³ паплечн³к П³лсудзкага, потым яго пасол ³ нарэшце ягоны крытык, у 1920-м годзе зраб³¢ канчатковы выбар на карысьць Летувы, зьмян³¢шы ³мя на летув³ск³ лад Ромерыс. ¨н сумленна служы¢ летув³скай дзяржаве ³ грамадзтву як судзьдзя, прафесар права, рэктар Ка¢наскага ун³верс³тэту. ¨н пасьлядо¢на выступа¢ супраць радыкальнага нацыянал³зму ³ шмат зраб³¢ дзеля зам³рэньня з Польшчай. Выбар ³ншых бы¢ пазначаны ня меншым драматызмам. Гэтак Габрыэль Нарутов³ч, заб³ты першы прэз³дэнт Польшчы, даводз³¢ся братам Стан³славасу Нарутав³чусу, чальцу прэз³дыюму Летув³скай Тарыбы ³ першага летув³скага ¢раду.
O Litwo! Ojczyzna moja…
Адрозна ад ³ншых л³то¢ск³х паляка¢, П³лсудзк³ пасьля Першай сусьветнай вайны так ³ ня здоле¢ зраб³ць выбар пам³ж Польшчай ³ Летувою, так да канца ³ не пагадз³¢ся з тым, што сьвет складаецца з нацыянальных дзяржава¢, грамадзяне як³х належаць да аднаго этнасу. Захап³¢шы Wilno ³ сапсава¢шы аднос³ны з летув³сам³, прынамс³, на цэлае пакаленьне наперад, П³лсудзк³ каза¢, што ``ня можа ня став³цца да ³х як да брато¢''. Зразуме¢шы бесьперсьпекты¢насьць федэрал³зму, ён усё ж так ³ ня змог прыняць нацыянал³зм. Большасьць ягоных суграмадзяна¢ у Польшчы не падзяляла ягоных рэспубл³канск³х ³дэя¢, ³ ¢рэшце П³лсудзк³ ¢таймава¢ паляка¢ пры дапамозе вайсковай с³лы ³ асаб³стай харызмы. У 1926 г. П³лсудзк³ прыйшо¢ да ¢лады ¢ вын³ку ваеннага перавароту. ¨н ня веры¢, што польск³я грамадзяне могуць годна яго замян³ць, але ³ ня мары¢ пра абсалютную асаб³стую ¢ладу. Дзевяць гадо¢ П³лсудзк³ к³рава¢ Польшчай, якая дзячыла яму адно расчараваньням³ ды пачуцьцём варожасьц³. Па сьмерц³ ¢ 1935 г. ягонае цела пахавал³ ¢ Вавельск³м замку ¢ Кракаве, побач з польск³м³ каралям³, у тым л³ку ³ з л³то¢ск³м³ Ягелонам³. А сэрца вынял³ з грудзей ³ пахавал³ ¢ Wilno, на мог³лках Роса, побач з маг³лаю мац³.
Ты як здаро¢е тое: ня цэн³м, маючы,
а страц³м залатое шкада…
П³лсудзк³ добра разуме¢, што страц³¢ Л³тву ¢ М³цкев³чавым сэнсе. Кал³ што-небудзь магло больш выразна с³мвал³заваць разры¢ м³ж г³старычнай Л³твой ³ сучаснай Польшчай, чым аддзяленьне сэрца П³лсудзкага ад цела, дык тольк³ адсутнасьць у Wilno за П³лсудзк³м сталага помн³ка М³цкев³чу. Манументы найвыб³тнейшаму польскаму паэту сьведчыл³ пра ягоную прысутнасьць у польск³х гарадох, дзе н³кол³ не ступала нага М³цкев³ча, напрыклад, у Варшаве ды Кракаве. А места, дзе М³цкев³ч вучы¢ся ³ адкуль яго выслал³, так ³ ня здолела яго ¢ганараваць. Царская Расея так³ крок забараняла, бо М³цкев³ч увасабля¢ неаспрэчна варожыя Расе³ ³дэ³: трывалую польскую цыв³л³зацыю на ¢сходнеславянск³х землях, культуру рыма-катал³цкай царквы, што ¢весь час прыцягвала новых верн³ка¢, ³ншае ¢я¢леньне пра нацыю, якое не змагл³ адолець н³ расейскае войска, н³ расейская школа. А ¢ незалежнай Польшчы в³ленск³я паляк³ ня здолел³ паразумецца адносна таго, шту азначала постаць М³цкев³ча ³ як яго трэба выяв³ць. Wilno ¢зял³ зброяй ды выбарам³. Навошта тады паэмы ды прароцтвы?
Матыль цудо¢ны, утоплены ¢ бурштыне…
У Wilno, як ³ ва ¢сёй м³жваеннай Польшчы, навачасны нацыянал³зм сваёй зацятасьцю падаграва¢ рамантычныя настро³, ды ня мог надаць ³м жыцьцяздольнасьць. Найлепш пацьвярджаюць гэта спробы паляка¢ пасьля захопу Wilno ¢зьвесьц³ помн³к М³цкев³чу. Генерал Жал³го¢ск³ скл³ка¢ адмысловую кам³с³ю, але яна не падтрымала н³воднага праекту. Тады мясцовы гарн³зон Войска Польскага выступ³¢ з ³н³цыятывай пастав³ць статую паэта каля сва³х казарма¢, на тым баку Вяльл³, куды не распа¢сюджвалася юрысдыкцыя гарадзк³х улада¢. Жа¢неры выбрал³ вел³чэзны фармал³сцк³ праект мастака-авангардыста Зьб³гнева Пранашк³. Як тольк³ з дра¢лянага пастаменту ¢пала покрыва, помн³к зраб³¢ся прадметам для кп³на¢ в³ленчуко¢. Уплывовая газета наракала, што найвял³кшы з паляка¢ ус³х часо¢ выя¢лены ``шэрым прыв³дам''40. Мадэль-гмах так н³кол³ ³ не адл³л³ ¢ бетоне. Улетку 1939 г. у помн³к трап³ла маланка, ³ яго абломк³ скац³л³ся па сх³ле ды ¢пал³ ¢ раку. Створаны Пранашкам вобраз М³цкев³ча бы¢ навеяны радком ягонага выдатнага суперн³ка Юл³юша Славацкага, у як³м М³цкев³ч пара¢но¢ва¢ся з л³то¢ск³м богам. Помн³к напатка¢ той самы лёс, што ³ л³то¢ск³я паганск³я стоды па ¢вядзеньн³ хрысьц³янства.
Вайско¢цы адкрыл³ свой помн³к, але гарадзк³я ¢лады працягвал³ шукаць нейкую больш прымальную альтэрнатыву. У 1939 г. у Wilno ствара¢ся ³ншы помн³к М³цкев³чу. Улетку таго году польска-габрэйск³ скульптар Генрык Куна давярша¢ працу над гран³тным³ барэльефам³. У верасьн³ ¢ ягоны няскончаны твор трап³ла нямецкая бомба. Кал³ можа быць нешта больш с³мвал³чнае за зьн³шчэньне помн³ка ¢дарам маланк³ ¢ л³пен³ 1939 г., дык тольк³ зьн³шчэньне помн³ка бл³цкрыгам «маланкавым ударам» нямецкага войска ¢ верасьн³. Польшчу захап³л³ ³ падзял³л³ нацысцкая Нямеччына ³ Савецк³ Саюз. У 1939 г. Стал³н адда¢ Wilno Летуве, а ¢ 1940-м ³нкарпарава¢ Летуву ¢ склад Савецкага Саюзу. У 1941 г. Нямеччына напала на Савецк³ Саюз, ³ ¢ 1941-44 гг. адбывалася вын³шчэньне в³ленск³х габрэя¢. У час нацысцкай акупацы³ гран³тныя пл³ты, што застал³ся ад помн³ка Куны, пашырыл³ цэнтральную алею на адных з мог³лак41. У 1944 г. вярнулася Чырвоная арм³я ³ ¢ Летуве зно¢ усталявалася савецкая ¢лада. У 1944-46 гг. в³ленск³х паляка¢ дэпартавал³.
Навек³ гэтк³м самым застанецца.
У савецкай Летуве гэтыя гран³тныя пл³ты, здаецца, вывезьл³ з мог³лак ³ перадал³ мясцовай акадэм³³ мастацтва¢. Вы скажаце, кра³на, вядома, зазнала рус³ф³кацыю, мастацтва каталаг³зацыю, а паэт забыцьцё? Не, горад зус³м не ператвары¢ся ¢ расейскае Вильна ста¢ся летув³ск³м Vilnuis'ам. М³цкев³ч зус³м ня зьн³к у неварац³ ста¢ся летув³ск³м нацыянальным паэтам. У 1984 г. летув³сы здолел³ зраб³ць тое, з чым не дал³ рады паляк³: у Vilnuis'е адкрыл³ помн³к М³цкев³чу (дакладней, М³цкяв³чусу) скульптара Гедым³наса Якубон³са. У 1996 г. у незалежнай Летуве некальк³ гран³тных пл³та¢ з першага помн³ка ¢мантавал³ ¢ пастамент новага. Польск³ помн³к каменныя аскалепк³ алея на мог³лках фрагменты помн³ка ¢ акадэм³³ мастацтва¢ летув³ск³ помн³к… Так³ пакручасты шлях магло прыдумаць тольк³ ¢я¢леньне рамантыка, а спра¢дз³ць тольк³ рамантычная ³дэя нацыянальнага ¢васкрасеньня, насуперак усяму ¢васобленая ¢ публ³чнае мастацтва ³ пал³тычнае жыцьцё. Падчас Першай сусьветнай вайны летув³сы атрымал³ Vilnuis, пры савецкай уладзе л³туан³завал³ яго грамадзкае жыцьцё, забрал³ сабе ¢ паляка¢ вял³кага паэта ³ нарэшце здабыл³ незалежнасьць. Пра тое, як гэта сталася, у наступных двух разьдзелах.
1 M.В. Довнар-Запольский. Народное хозяйство Белоруссии, 1861-1914. Госплан БССР, 1926, 8-28.
2 Падчас аф³цыйнага перал³ку 1909 г. у горадзе зарэг³стравана 205 250 жыхаро¢. З ³х 1.2% летув³сы, 20.7% расейцы, 37.8% паляк³ ³ 36.8% габрэ³. Р. Гаучас, А. Видугирис. «Этнолингвистическая ситуация литовско-белорусского пограничья»//География, 19 (1983), 62-63. Паводле дадзеных перап³су 1897 г., у горадзе нал³чвалася 40% габрэя¢, 31% паляка¢ ³ 2% летув³са¢. Nicholas Vakar. Belorussia. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1956, 12. Гл. таксама Zinkeviиius. History of the Lithuanian Language, 288; Piotr Eberhardt. «Przemiany narodowo ciowe na Litwie w XX wieku»// Przegl?d Wschodni, 1, 3 (1991), 456-457.
3 Цытата за 1902г. Egidijus Aleksandraviиius. «Political Goals of Lithuanians, 1883-1918»// Journal of Baltic Studies, 23, 3 (1992), 234; за 1905г. Jean Pelissier. Les principaux artisans de la Renaissance Nationale Lituanienne. Lausanne: Lйman, 1918, 177; гл. таксама Alfonsas Eidintas, Vytautas alys. Lithuania in European Politics. New York: St. Martins, 1999, 39; Piotr £ossowski. Stosunki polsko-litewskie 1918-1920, Warsaw: Ksi¹¿ka i Wiedza, 1966, 35-40.
4 Vitaut Kipel, Zora Kipel, (рэд.). Byelorussian Statehood, New York: Byelorussian Institute of Arts and Sciences, 1988, 32-36, 3751, 125-129.
5 Adam Maldzis. «Belaruska staulenne da Liublinskai unii»// Jerzy K³oczowski ³ ³нш., (рэд.). Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie irodkowo-wschodniej, Lublin: IESW, 1999. I54-I55.
6 Miхал Б³ч. «Aд iдэ³ адна¢лення Рэчы Паспал³тай да барацьбы за стварэнне незалежнай беларускай дзяржавы»// K³oczowski ³ ³нш. (рэд.). Unia lubelska, 173.
7 Аляксандр Цьв³кев³ч. «Западно-руссизм». М³нск, Навука ³ тэхн³ка, 1993 [1928], 314.
8 Guthier. «The Belorussians: National Identification and Assimilation» //Soviet Studies, 29, i (1997), 40-47; Piotr Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie. Warsaw: Przegl¹d wschodni, 1997, 46; Piotr Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Bia³orusi, Warsaw: Editions Spotkania, 1994, 14. Падл³к³ базуюцца на зьвестках перап³су 1897 г.
9 Пра зямлю Witold Rodkiewicz. Russian Nationality Policy. Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998,79; пра мову Zofia Kurzowa. Jкzyk polski Wileсszczyzny i kresуw pу³nocno-wschodnich. Warsaw: PWN, 1993, 221-311.
10 Польскасьць гэтых паляка¢ паходз³ла на ``германскасьць'' а¢стрыйск³х л³берала¢ перш чым А¢стрыя зьвярнулася да масавай нацыянальнай пал³тык³. Pieter Judson. Exclusive Revolutionaries. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1996.
11 Juliusz Bardach. ``O wiadomo ci narodowej Polakуw na Litwie i Bia³orusi''// Wojciech Wrzeziсski (рэд.). Miкdzy Polsk¹ etniczn¹ i historyczn¹. Wroc³aw: Ossolineum, 1998, 246-247; Аляксандар Смалянчук. ``Г³старычная сьвядомасьць ³ ³дэалёг³я паляка¢Беларус³ ³ Л³твы на пачатку ХХ стагодзьдзя''// Беларуск³ г³старычны агляд, 1,2, (1995), 32-40.
12 Micha³ Rцmer. Litwa. Lviv: Polskie towarzystwo nakladowe, 1908; Bardach. ``Polacy Litewscy''// Jerzy K³oczowski ³ ³нш. (рэд.). Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. Lublin: IESW, 1994, 372-373.
13 Зьвестк³ паводле вын³ка¢ перап³су 1897 г.
14 Eidintas, alys. Lithuania in European Politics. 18; Egidijus Motieka. ``Pocz¹tki novo¿ytnego paсstwa litewskiego''// Krzysztof Jasiewicz (рэд.). Europa nie prowincjonalna. Warsaw: Rytm, 1999, 224-231; Rimantas Miknys. ``Wilno i Wileсszczyzna w koncepcjach Micha³a Rцmera i krajowcуw''// ibid., 70; Vytautas Berenis. ``Problem dziedzictwa kulturowego Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego w ideologii litewskiego ruchu narodowego''// ibid., 467-473.
15 Был³ спробы выкарыстаць польскую мову як сродак нано¢ л³туан³заваць п³сьменную частку грамадзтва. Tadeusz Bujnicki. ``Polskojжzyczne pisarstwo Litwinуw w Wilnie''// Greta Lemanaitл, Paweщ Bukowiec (рэд.). Litwa. Cracow: WUJ, 1998, 117-122.
16 Паводле цытаваных вышэй зьвестак перал³ку 1909 г., у горадзе пражывала 37,7% паляка¢ ³ 36,8% габрэя¢. Паводле дадзеных перап³су 1897 г., габрэя¢ нал³чвалася 40,4%, паляка¢ 30,9%. Пра гандаль гл. Nancy and Stuart Schoenburg. Lituanian Jewish Communities. New York: Garland, 1991, 354.
17 Moshe Rosman. Founder of Hasidism. Berkeley: University of California Press, 1996, 36-37; Ezra Mendelsohn. Zionism in Poland. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1981; Marsha Rozenblit. The Jews of Vienna 1867-1914. Albany, N.Y.: SUNY Press, 1983, 175-195. Гл. таксама Joshua Levisohn. ``The Early Vilna Haskalah'' Доктарская дысертацыя, Harward University, 1999.
18 Harry Tobias. The Jewish Bund in Russia. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1972, 46, 52-53; Henri Minczeles. Vilna, Wilno, Vilnuis. Paris: Йditions de la Dйcouverte, 1993.
19 Stefan Kawym. Ideologia stronnictw politycznych w Polsce wobec Mickiewicza 1890-1898. Lviv: Filomat, 1937; Jуzef Koz³owski. ``My z niego wszyscy…'' Warsaw: Czytelnik, 1978.
20 Ацэнк³ грунтуюцца на дадзеных, сабраных Джэфры Копштэйнам ³ Джэйсанам В³тэнбергам (Jeffrey Kopstein, Jason Wittenberg) у рамках праекту ``Rethinking the Social Bases of Dictatorship and Democracy in Interwar East Central Europe.''
21 У 1939 г. Ксаверы Прушынск³ зьвяза¢ сацыяльнае паходжаньне Дмо¢скага з новым тыпам польскага нацыянал³зму. Niezadowoleni i entuzja ci. Warsaw: Paсstwowy Instytut Wydawniczy, 1990, 637-644. Гл. таксама Andrzej Walicki. ``The Troubling Legacy of Roman Dmowski''// East European Politics and Societies, 14 , 1 (2000), 12-30; Brian Porter. When Nationalism Began to Hate. Oxford: Oxford University Press, 2000; Patrice Dabrowski. ``Folk, Faith, and Fatherland''// Nationalities Papers, 28, 3 (2000), 397-416.
22 Vejas Liulevicius. War Land on the Eastern Front. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
23 Б³ч. ``Ад ³дэ³ адна¢леньня Рэчы Паспал³тай'', 174-175. Цытуецца паводле: ``Vasil Zacharka''// Kipel and Kipel. Byelorussian Statehood. 97.
24 Ivan Lubachko. Belorussia under Soviet Rule. Lexington: University of Kentucky Press, 1972, 24-25.
25 Antanas Smetona. Die litauische Frage. Berlin: Das neue Litauen, 1917, 29.
26 Stanley Page. The Formation of the Baltic States. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1959, 30-97; Wiktor Sukiennicki. East Central Europe During World War I, том 2, Boulder, Colo.: East European Monographs, 1984, 668-705.
27 Andrzej Garlicki. ``Wilna ¿¹daj¹ wszyscy''// Robert Traba (рэд.). Tematy polsko-litewskie.Olsztyn: Borussia, 1999, 72.
28 Piotr £ossowski. Po tej i tamtej stronie Niemna. Warsaw: Czytelnik, 1985, 105; Juozas Gabrys. L'Etat Lithuanien et Mitteleuropa. 1917; Lituanus. La vйritй polonaise sur les Lithuaniens. Lausanne: Bureau d'information de Lithuanie, 1917.
29 Piotr Eberhardt. ``Wizje i projekty Polskiej Granicy Wschodniej w latach 1914-1921''// Przegl¹d Wschodni, 5, 2 (1998), 348-351.
30 Piotr Wandycz. Soviet-Polish Relations, 1917-1921. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1969, 110.
31 Alfred Erich Senn. The Great Powers and the Vilna Question. Leiden: Brill, 1966, 55.
32 Norman Davies. White Eagle, Red Star. London: Macdonald and Co., 1972, Lucjan ¯eligowski. Wojna w roku 1920. Warsaw: Polska zjednoczona, 1930.
33 Wandysz. Soviet-Polish Relations. 209; Eidintas, alys. Lithuania in European Politics. 70, 77; Andrzej Ajnenkial. ``Od aktu 5'ego listopadu do traktatu ryskiego''// Mieczys³aw Woiciechowski (рэд.). Traktat Ryski 1921 roku po 75 latach. Toruс: Wydawnictwo Universytetu Miko³aja Kopiernika, 1998, 27.
34 Lucjan ¯eligowski. Zapomniane prawdy. London: Mildner and Sons, 1943, 32-43; цытата П³лсудзкага паводле Bohdan Skaradziсski. ``Fenomen litewsko-bia³oruskich formacji Wojska Polskiego''// Jasiewicz. Europa nie prowincjonalna. 902. Гл. таксама Andzrej Nowak. Polska i trzy Rosje. Cracow: Arkana, 2001, 326-332.
35 Jan D¹bski. Pokуj ryski. Warsaw: Kulerskiego, 1931, 78; Witold Wojdy³o. ``Traktat w Rydze w concepcjach politycznych obozu narodowego''// Wojciechowski. Traktat Ryski 1921. 53-55. Гл. таксама Krzysztof Kawalec. ``Narodowa Demokracja wobec traktatu ryskiego,» ibid., 31-45. Пра Вас³ле¢скага гл. Barbara Stoczewska. Litwa, Bia³oru , Ukraina w my li politycznej Leona Wasilewskiego. Cracow; Ksiкgarnia Naukowa, 1998. Пра П³лсудзкага ³ Вас³ле¢скага гл. Wasilewski. Jуzef Pilsudskб: Jakim go znalem. Warsaw: Rуj, 1935.
36 Я маю на ¢вазе M.В. До¢нар-Запольскага. Г³сторыя Беларус³. М³нск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. Рукап³с бы¢ завершаны ¢ 1926 г. Пра эксплуатацыю сяляна¢ саветам³ ³ нацыянальныя пытаньн³ ¢ Польшчы гл. George Jackson. Comintern and Peasant in East Europe,1919-1930. New York: Columbia University Press, 1966, 22,182.
37 Пераклад надрукавал³ ¢ камун³стычнай Польшчы: Adam Mickiewicz. Pan Tadeusz. trans. Bronis³aw Taraszkiewicz, Olsztyn: Pojezierze, 1984.
38 У беларускай г³старыяграф³³ ³снуе традыцыя задаваць пытаньне, што б здарылася, кал³ б паводле Рыскай дамовы ¢се «этн³чныя беларуск³я земл³» адышл³ да Савецкай Беларус³ або што было б, кал³ б нейк³м чынам удалося стварыць незалежную Беларускую дзяржаву. Але насамрэч падобных варыянта¢ не ³снавала. Гл. Уладз³м³р Ладыша¢, Пётр Брыгадз³н. ``Рада БНР пасьля Рыжскага дагавора 1921 г.''//Беларуск³ г³старычны часоп³с. 1 (1997), 48-50.
39 М³хал Ромэр у Ка¢насе Юзэфу П³лсудзкаму ¢ Варшаву, 15 тра¢ня 1922// Anna and Andrzej Rosner (рэд.). Pasmo czynno ci ci¹giem lat id¹ce, Warsaw: Kr¹g, 1992,158-162; пра пагром Ezra Mendelsohn. The Jews of East Central Europe. Bloomington: Indiana University Press, 1983, 52; пра падзе³ 1918-1920 гг. £ossowski. Stosunki polsko-litewskie; гл. таксама Alfred Senn. The Emergence of Modern Lithuania. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1975.
40 S³owo (Wilno), 1 л³стапада 1924 г., 1.
41 Piotr My lakowski, «Losy wileсskich pomnikуw Mickiewicza»// Biuletyn Stowarzyszenia Wspуlnota Polska, кастрычн³к 1998 г.
Разьдзел 4. Другая сусьветная вайна ³ в³ленскае пытаньне (19391945 гг.)
Равесьн³к³дынасты³ князё¢ л³то¢ск³х
У Белавежы, ¢ сьв³цязянск³х, кушалё¢ск³х
Лясах ³ цёмных пушчах, дрэвы старажылы!
Вы чарам³ красы кал³сь прываражыл³
Пад шаты крон сва³х трывала ³ надо¢га
Дзяржа¢нага В³тэнаса, вял³кага М³ндо¢га.
Кал³сьц³ Гедым³н, палюючы ¢ Панарах,
Адпачыва¢ на шкуры пры агн³ на нарах
² гладз³¢ по¢сьць мядзьведжую, закалыханы шумным
Напевам дрэ¢ ды ³ Л³здзейк³ сказам думным.
¨н цешы¢ся з аднолькавым зам³лаваньнем
² зьзяньнем вод рак³ В³льл³, ³ буркатаньнем
Крын³ц В³лейк³, як двайнятак у калысцы.
А там, дзе сёньня В³льня сьведчаць летап³сцы
Яму прысьн³¢ся во¢к жалезны апа¢ночы.
Князь зразуме¢ тады, што сон бы¢ знак прарочы,
² горад заснава¢, пакла¢шы першы недзе
Свой камень закладны. З тых пор пам³ж мядзьведзя¢,
Зубро¢ ³ вепруко¢, як рымская ва¢чыца,
² В³льня ¢ нетры пушч. З яе саско¢ карм³цца
² Кейстуту з Альгердам выпала, ³ сла¢ным
Нашчадкам во³нам-князям, у б³твах спра¢ным
З прышэльца¢ во³нствам ды ³ не ¢ меншай меры
У аблавах на зубро¢ ц³ на другога зьвера.
Так нам, нашчадкам ³хн³м, сном таго шчасьл³¢ца,
Н³бы з гары ¢казальным пальцам празарл³¢ца,
Бы¢ лёс Айчыны вызначан беспамылкова:
Жалеза ³ лясы, Л³тва, твая ахова!
Адам М³цкев³ч. ``Пан Тадэвуш'' (1834г., Парыж)
Да верасьня 1939 г., кал³ нацысцкая Нямеччына ³ Савецк³ Саюз захап³л³ Польшчу, Wilno ста¢ па сутнасьц³ габрэйск³м местам Vilne. В³ленск³м габрэям был³ ¢ласьц³выя ¢се тыя рысы, як³я хацел³ б бачыць у сва³х супольнасьця¢ мясцовыя патрыёты-хрысьц³яне. Габрэ³ больш вырозьн³вал³ся сярод астатняга насельн³цтва, чым беларусы, летув³сы ³ нават паляк³. Хоць колькасна ¢ Vilne габрэ³ ³ саступал³ палякам, тым ня менш, яны складал³ трац³ну жыхаро¢ гораду. Яны жыл³ тут на працягу мног³х пакаленьня¢, ³х п³сьмовая г³сторыя на гэтых землях нал³чвала не адное стагодзьдзе. Старэйшыя разма¢лял³ не па-польску, а па-расейску (напам³н пра часы Расейскай ³мперы³). Але п³сьменнасьц³ габрэйскага насельн³цтва, ³х адчуваньню ¢ласнай г³сторы³ магл³ пазайздросьц³ць дзеячы ¢с³х астатн³х нацыянальных руха¢. Большасьць дзяцей атрымл³вала адукацыю на ³дышы або на ³¢рыце. Vilne застава¢ся буйным цэнтрам габрэйскае культуры ¢ м³жнародным маштабе. Адрэзаныя ад К³еву й Адэсы савецка-польскай мяжой, габрэ³ навучал³ся ¢ Vilne, чым часткова вяртал³ гораду ягоны статус часо¢ ВКЛ. У 1925 г. у Vilne бы¢ заснаваны YIVO ²нстытут юда³к³. У асяродак Yung Vilne уваходз³л³ выб³тныя паэты, як³я п³сал³ на ³дышы, як, напрыклад, Абрам Суцкевер (нар. у 1913 г.). Адсюль можна зраб³ць выснову, што ¢ м³жваенным Vilne адукаваная габрэйская грамада спрычын³лася да не аднаго, а трох праекта¢ ``нацыянальнага адраджэньня'', як³я канкуравал³ м³жсобку. Першы паляга¢ у пашырэньн³ на тэрыторы³ Польшчы габрэйскай народнай культуры на ³дышы, друг³ у распа¢сюдзе ³¢рыту, бо наперадзе чакала вяртаньне ¢ Палестыну, трэц³ у ³мкненьн³ авалодаць дзяржа¢най мовай ³ ас³м³лявацца ¢ польскае грамадзтва.
Габрэйская грамада ¢с³х узроста¢, асабл³ва моладзь, выя¢ляла значна большую пал³тызаванасьць пара¢на¢ча з ³ншым³ насельн³кам³ гораду. Пакольк³ сярод габрэя¢ не было н³ шляхты, н³ сялянства, яны пазьбегл³ сацыяльных канфл³кта¢ ды комплекса¢, што перасьледавал³ ¢ м³жваеннай Польшчы ³ншыя пал³тычныя групы, як³я спрабавал³ прапанаваць сва³м нацыянальным супольнасьцям аб'ядна¢чую масавую ³дэалог³ю. Але, з ³ншага боку, габрэ³ не магл³ дасягнуць згоды адносна таго, дзе знаходз³цца ³х сапра¢дная арэна пал³тычных дзеяньня¢: у Польшчы ц³ Палестыне, а таксама ц³ могуць верн³к³ ¢дзельн³чаць у пал³тыцы, а кал³ могуць, дык у якой ступен³. Пал³тычнае жыцьцё габрэйскай грамады ¢ горадзе было кал³ такое ¢вогуле магчыма яшчэ больш разма³тым ³ раздробненым, чым у паляка¢. Тут адыграла сваю ролю ³заляванасьць у грамадзтве ³ скрайне няпэ¢ны статус габрэя¢ у польск³м горадзе. Нягледзячы на гэтыя абстав³ны, дасягненьн³ габрэйскай супольнасьц³ глыбока ¢ражвал³. Як разьв³цьцё габрэйскай культуры апярэдз³ла нават самы творчы палёт фантаз³³ нацыянальных г³сторыка¢, гэтак зварот габрэйскай грамады да навачаснай пал³тык³ ¢ ХХ ст. сва³м плёнам пера¢зышо¢ вымог³ ¢с³х хрысьц³янск³х народа¢. Не выкл³кала н³як³х сумнева¢, што Vilne ста¢ся л³то¢ск³м (ц³ нават сапра¢дным па¢ночным) Ерусал³мам, адной са стал³ца¢ ³ншай Е¢ропы габрэйскай цыв³л³зацы³ ашкеназа¢, як³я называл³ сваёй роднай мовай ³дыш ³ ¢тварал³ асобную супольнасьць, што да 1941 г. разьв³валася паводле сваёй уласнай лог³к³1.
Але ³снава¢ ³ ³ншы горад польскае Wilno. Разам з Варшавай, Львовам ³ Кракавам Wilno бы¢ адным з чатырох цэнтра¢ польскай цыв³л³зацы³. Да 1939 г. у Wilno польская заставалася мовай улады й культуры, мовай, прынятай у большасьц³ раёна¢ гораду, як ³ ¢ большасьц³ сем'я¢. Вяско¢цы таксама ¢сё часьцей ³ часьцей зьвяртал³ся да польскай мовы. Юзэф П³лсудзк³ аднав³¢ В³ленск³ ¢н³верс³тэт у 1919 г. ро¢на праз стагодзьдзе пасьля таго, як яго скончы¢ Адам М³цкев³ч. Як ³ ¢ 18031830 гг., гэтак ³ ¢ 19191939 гг. у В³ленск³м ун³верс³тэце атрымл³вал³ польскамо¢ную вышэйшую адукацыю паляк³, расейцы, беларусы, летув³сы. Гэтым разам у ³м навучал³ся, а часам ас³м³лявал³ся ³ габрэ³. Праз наступствы м³грацы³, а яшчэ праз тое, што дзяржа¢ная ¢лада належала Польшчы, большасьць з 220.000 в³ленчуко¢ вызначала сябе палякам³. Сярод ³х некаторую частку складал³ габрэ³, для як³х назваць сябе палякам азначала засьведчыць вернасьць Польскай дзяржаве ³ павагу да польскай культуры, або пальшчызна была проста справай меркантыльнага разьл³ку. Але шмат хто, нарадз³¢шыся ¢ беларускамо¢най сям'³, зраб³¢ся палякам, вывучы¢шы польскую ¢ школе ц³ ¢ войску альбо пазьней, у сталым узросьце. Н³якая нацыянальная супольнасьць, за выняткам габрэя¢, не магла скласьц³ канкурэнцы³ ¢ Wilno палякам. М³жнацыянальныя праблемы зводз³л³ся пераважна да таго, што пасьля сьмерц³ П³лсудзкага ¢ 1935 г. Польская дзяржава ³ польск³я ¢ладныя ¢становы абмяжо¢вал³ правы габрэя¢. Польская ¢лада не абавязкова карысталася пашанай як у габрэя¢, так ³ ¢ ³ншых меншасьця¢, але яна была рэальнасьцю ³ ¢спрымалася як такая да 1939 г., кал³ Польская дзяржава спын³ла сваё ³снаваньне.
Кал³ ж узяць летув³са¢ ц³ беларуса¢, то ³х прысутнасьць у м³жваенны час у Vilnius'е/В³льн³, наадварот, ледзь адчувалася2. Заснавальн³к ``Au ra'' ¨нас Басанав³чус да сваёй сьмерц³ ¢ 1927 г. узначальва¢ у Vilnius'е навуковае таварыства. У 19181925 гг. в³ленск³м рыма-катал³цк³м б³скупам бы¢ летув³с Юрг³с Матулайц³с. Але ¢сё ро¢на ¢ горадзе жыло замала летув³са¢, каб казаць пра разьв³цьцё асобнай летув³скай культуры. В³льня л³чылася цэнтрам беларушчыны ¢ Польшчы, але гэтае азначэньне вельм³ адноснае. Польск³я мясцовыя ¢лады разбурал³ самыя асновы беларускай супольнасьц³: адма¢лял³ся перадаваць тэлеграмы па-беларуску, канф³ско¢вал³ беларуск³я газеты, зачынял³ беларуск³я школы. Некаторы час беларускую культуру кал³ не падтрымл³вал³, дык хаця б трывал³. В³льня была цэнтрам беларускага л³таратурнага жыцьця ¢ Польшчы. З практычных меркаваньня¢ ³ правасла¢ныя, ³ катал³цк³я сьвятары пачал³ ¢жываць беларускую мову. У Польшчы адрадз³лася скасаваная Расейскай ³мперыяй вун³яцкая царква цяпер у ёй бачыл³ магчымую беларускую нацыянальную ³нстытуцыю. Езу³ты, як³я адыграл³ далёка не апошнюю ролю ¢ тым, што канцылярскую славянскую на пачатку XVII ст. замян³ла польская, у 20-х гадох ХХст. дзеля зручнасьц³ стал³ карыстацца беларускай мовай. Як мы пабачыл³, адным з чыньн³ка¢, што абумов³л³ ¢зьн³кненьне на катал³цка-правасла¢ным узьмежжы польскай нацы³ ¢ раньн³м Новым Часе, ста¢ся пераход мясцовых езу³та¢ ³ вун³яцкай царквы на польскую мову. Прызнаньне сьвятарствам беларускай мовы сьведчыла пра пачатак магчымага стана¢леньня сучаснай беларускай нацы³3.
Vilnius жы¢ сва³м асобным дыпламатычным жыцьцём. Фармальна ¢ 19201938 гг. Летува ³ Польшча знаходз³л³ся ¢ стане вайны за Vilnius/Wilno. Летув³сы ¢ м³жваенны час был³ адрэзаныя ад сваёй нам³нальнай стал³цы. Пераеха¢шы ¢ Ка¢нас, летув³ск³ ¢рад перапын³¢ з Vilnius'ам тэлефонную сувязь, а таксама чыгуначны рух. Фактычна няскончаная вайна зам³нала падтрымл³ваць чалавечыя кантакты (хоць, вядома, знаходз³л³ся ³ так³я, хто ме¢ па два пашпарты)4. Летув³ская дзяржава, ажыцьця¢ляючы свой нацыянальны праект, разглядала Vilnius як надзённую пал³тычную праблему ³ пры гэтым м³фалаг³завала ягоную г³сторыю. У адукацы³ юнако¢ вял³кую ролю адыгрывала войска: неп³сьменнасьць сярод мужчына¢ (а яны атрымл³вал³ ¢ войску сваю порцыю нацыянальна прыпра¢ленай г³сторы³) зьменшылася з 15-³ да аднаго адсотка. Два дзесяц³годзьдз³ летув³ск³х школьн³ка¢ вучыл³, што Vilnius этн³чна летув³ск³ горад5. У школе М³цкев³чавага ``Пана Тадэвуша'' праходз³л³ ¢ скарочаным перакладзе, з якога прыбрал³ ¢се згадк³ пра Польшчу ³ паляка¢6. Старажытныя паданьн³, што захавал³ся дзякуючы М³цкев³чу (як, напрыклад, Гедым³на¢ сон пра жалезнага во¢ка), знайшл³ свой працяг у пал³тычным жыцьц³ незалежнай Летувы. ``Жалезны во¢к'' назва падпольнай фашысцкай арган³зацы³, забароненай у 1930 г. Слупам³ грамадзянскай супольнасьц³ ¢ Летуве был³ ``Саюз вызваленьня Vilnius'у'', фундацыя `Vilnius' ³ газета ``Наш Vilnius''. Дзень 9 кастрычн³ка, кал³ ¢ 1920 г. Жал³го¢ск³ ¢зя¢ Vilnius, ста¢ся днём нацыянальнай жалобы. Праз увесь м³жваенны час в³ленскае пытаньне адыгравала надзвычайную ролю ¢ летув³скай унутранай пал³тыцы, бо пал³тычныя прац³¢н³к³ абв³навачвал³ адно аднаго альбо ¢ патураньн³ палякам, альбо ¢ паслухмяным падпарадкаваньн³ Л³зе Нацыя¢.
На м³жнародных форумах летув³ск³я л³дэры зая¢лял³, што найбольшая небясьпека м³ру ¢ Е¢ропе зыходз³ць ад Польшчы. Прэм'ер-м³н³стр А¢густынас Вальдэмарас, к³руючыся ³м сфармуляваным прынцыпам: ``Вораг майго ворага мой сябар'', разьл³чва¢, што варажнеча пам³ж Савецк³м Саюзам ³ Польшчай дапаможа Летуве вярнуць Vilnius. Прававой падставай летув³ск³х прэтэньз³я¢ на Vilnius была дамова 1920 г. з бальшав³цкай Расеяй. Пакт аб ненападзеньн³, падп³саны ¢ 1926 г. з Савецк³м Саюзам, выгляда¢ для летув³са¢ так прывабна ¢ тым л³ку ³ таму, што Саветы прызнавал³ летув³ск³я прэтэньз³³ на Vilnius. У 1927 г. Вальдэмарас адказа¢ адмовай на просьбу брытанскага, францускага й ³тал³йскага амбасадара¢ усталяваць дыпламатычныя аднос³ны з Польшчай. Крыху пазьней у тым самым годзе Вальдэмарас пераконва¢ свайго латыскага калегу, што Польшча ¢я¢ляе большую небясьпеку, чым Нямеччына ³ Савецк³ Саюз. А ¢ 1928 г. ён сказа¢ брытанскаму м³н³стру замежных справа¢ Остыну Чэмберлену, што савецкая пагроза ``чыста тэарэтычная'', у той час як польская ``цалкам рэальная''7. У гэтым меркаваньн³ летув³скага боку не было стратэг³чнага прал³ку. Летув³ск³я л³дэры зыходз³л³ з таго, што ³х культуры, а значыць, ³ ³х нацы³, пагражае Польшча. Яны не адчувал³ падобнай пагрозы з боку Расе³. Як бы дз³¢на гэта н³ выглядала, яны па-свойму мел³ рацыю: летув³ская культура н³кол³ не выходз³ла пераможцай у спаборн³цтве з польскай ³ н³кол³ не саступ³ла б расейскай.
Пазьней, кал³ Вальдэмарас зраб³¢ пэ¢ныя крок³ да зам³рэньня з Варшавай, ён сутыкну¢ся з тым, што ³ грамадзянская думка, ³ летув³скае войска был³ рашуча супраць любых саступак Польшчы з летув³скага боку8. Гэтая праблема ¢весь час стаяла перад а¢тарытарным рэжымам Антанаса Сьметаны: у 30-я гады ХХ ст. стала зразумела, што вораг³ Польшчы СССР ³ Нямеччына зус³м не сябры Летуве. (Так склалася, што жонка Сьметаны была полькай, ³, як ³ ¢сё ягонай пакаленьне летув³ск³х нацыянал³ста¢, ён добра разма¢ля¢ па-польску.) Сьметана ³ разам з ³м шмат хто з летув³скай пал³тычнай эл³ты ¢рэшце пабачыл³, што варагаваньне з Польшчай не абарон³ць Летув³скую дзяржаву, што Vilnius не адз³нае значнае пытаньне ¢ м³жнародных знос³нах. Але ¢жо самое пашырэньне летув³скай нацыянальнай ³дэ³ зраб³ла для Летувы вельм³ праблематычным паварот назад у зьнешняй пал³тыцы. Мара вярнуць Летуве Vilnius як н³што ³ншае натхняла маладых летув³ск³х нацыянал³ста¢, што атрымл³вал³ адукацыю ц³ служыл³ ¢ войску пасьля Першай сусьветнай вайны. Маладое пакаленьне ¢ большасьц³ пачало став³цца да Сьметаны як да баязьл³¢ца, бо той не адваява¢ горад9. Патрабаваньне вярнуць Vilnius легла ¢ падмурак летув³скай нацыянальнай ³дэ³. У ягонай пастцы апыну¢ся ³ сам ``бацька нацы³''. Нарэшце ¢ 1938 г. Летува ¢сталявала з Польшчай дыпламатычныя аднос³ны пасьля прад'я¢ленага Польшчай ультыматуму. Нават гэтай чыста фармальнай саступк³ хап³ла, каб адх³л³ць ад улады ¢рад ³ каб сам Сьметана сутыкну¢ся з апаз³цыяй вял³кай частк³ грамадзтва.
1939-ы год: перадача Vilnius'у.
Кал³ ¢ верасьн³ 1939 г. нацысцкая Нямеччына ³ Савецк³ Саюз зьн³шчыл³ Польскую дзяржаву, у цэнтры ¢ваг³ зно¢ апынулася в³ленскае пытаньне. У сакрэтным пратаколе да пакту Молатава-Рыбентропа ад 23 жн³¢ня 1939 г. Савецк³ Саюз ³ Нямеччына адзначал³, што неабходна паважаць ``³нтарэсы Летувы ¢ В³ленск³м кра³''. Абодва бак³ спадзявал³ся выкарыстаць Vilnius у сва³х ³нтарэсах, каб ман³пуляваць летув³ск³м урадам. Кал³ 1 верасьня 1939 г. нямецк³я войск³ пачал³ ³мкл³вы наступ на Польшчу, гэта азначала, што в³ленскае пытаньне зно¢ адкрытае. Летув³ск³ ¢рад адмов³¢ся ад прапановы немца¢ Vilnius у абмен на сумесныя баявыя дзеяньн³ ¢ Польшчы. Брытан³я ³ Францыя был³ б супраць такога кроку, а як адрэагуе Савецк³ Саюз, на той час дакладна н³хто ня веда¢10. Сьметана ³ ягоны ¢рад разьл³чвал³, што ¢ кароткатэрм³новай персьпектыве нямецкая ¢лада будзе горш за савецкую, у сярэднетэрм³новай што Савецк³ Саюз выйдзе пераможцам у меркаванай вайне з Нямеччынай, а ¢ до¢гатэрм³новай што кал³ за Vilnius давядзецца заплац³ць незалежнасьцю, то лепей заключыць гэткае пагадненьне з СССР11. Так³ вось прагматызм цьвярозы погляд на рэчы з паз³цы³ адсутнасьц³ с³лы. 19 верасьня 1939 г. Чырвоная арм³я заняла Вильну, а летув³ск³ прадста¢н³к у Маскве зьвярну¢ся з просьбай перадаць горад Летуве. 28 верасьня Стал³н ³ Рыбентроп перагледзел³ ранейшае пагадненьне, так што цяпер Летува ³ Вильна апынул³ся ¢ савецкай зоне ¢плыву.
Як ³ летув³ск³я дыпламаты, беларуск³я дзеячы ³ ¢ Польшчы, ³ ¢ БССР выказвал³ свае прэтэньз³³ на В³льню. Пасьля падзелу Польшчы м³ж Нямеччынай ³ СССР Стал³н атрыма¢ усе земл³ м³жваеннай Польшчы, дзе жыло беларускамо¢нае насельн³цтва. Гэты крок в³та¢ся прынамс³, спачатку шмат як³м³ беларуск³м³ дзеячам³, як³я сьцьвярджал³, што прадста¢ляюць 3-м³льённую беларускую супольнасьць у Польшчы. Апрача ¢сяго ³ншага, яны не сумнявал³ся, што дзякуючы савецкай экспаньс³³ В³льня апынецца ¢ межах Беларускай ССР. Гэта была не звычайная незьдзяйсьняльная мара, якую спарадз³л³ ¢я¢леньне пра Беларусь як спадкаем³цу ВКЛ, рэпрэс³³ паляка¢ супраць беларускай культуры ³ любо¢ да В³льн³. Гэтую веру ¢ беларуск³х дзеячах м³жваеннай Польшчы падагравал³ беларуск³я камун³сты з СССР яны сам³ чакал³, што БССР прырасьце В³леншчынай. Зрэшты, ³ Кам³нтэрн вызначы¢, што ``Заходняя Беларусь'' уключае ¢ сябе В³льню ³ В³ленск³ край. Ад Л³тБелССР узору 1919 г. са стал³цай у В³льн³ БССР тады аддзялял³ ¢сяго нейк³х дваццаць гадо¢.
Падчас падрыхто¢к³ да захопу В³льн³ ¢ верасьн³ 1939 г. усё сьведчыла за тое, што горад аддадуць Савецкай Беларус³. ²ван Кл³ма¢, як³ ¢значальва¢ савецкую адм³н³страцыю Заходняй Беларус³, на пачатку верасьня атрыма¢ па¢намоцтвы абвясьц³ць В³льню стал³цай Заходнебеларускай Савецкай Сацыял³стычнай Рэспубл³к³. 15 верасьня на пасяджэньн³ беларускага НКВД В³льня разглядалася як частка былых польск³х земля¢, што трэба далучыць да БССР. У В³ленск³м кра³ акупацыю 17 верасьня ³ скасаваньне польск³х дзяржа¢ных ³нстытута¢ падтрымл³вал³ беларуск³я, габрэйск³я ³ польск³я камун³сты. Кал³ 19 верасьня савецк³я войск³ ¢вайшл³ ¢ В³льню, пача¢ ажыцьця¢ляцца план перадачы гораду. Савецк³я акупацыйныя ¢лады вял³ прапаганду па-беларуску. Савецк³я газеты даводз³л³ г³старычную абгрунтаванасьць право¢ Беларус³ на В³льню ³ тлумачыл³, што Вял³кае Княства Л³то¢скае было беларускай дзяржавай. 24 верасьня на сходзе беларуск³х актыв³ста¢ Кл³ма¢ заяв³¢, што В³льню далучаць да Савецкай Беларус³12. Людз³, як³я шмат ахвяравал³ дзеля ³дэ³ беларускай В³льн³, радасна в³тал³ гэтае паведамленьне. Што ³ В³льня, ³ Беларусь будуць савецк³м³, за радасным узрушэньнем, мабыць, забылася.
Сярод перакананых у неабходнасьц³ перадаць В³льню БССР бы¢ Антон Луцкев³ч заснавальн³к народжанай у 1918 г. пад нешчасьл³ваю зоркаю Беларускай Народнай Рэспубл³к³ ³ вядучы беларуск³ дзеяч у м³жваеннай Польшчы. Усе значныя асаб³стыя дасягненьн³ ³ пал³тычныя ня¢дачы Луцкев³ча зьвязаныя з В³льняй. У В³льн³ ён пача¢ сваю пал³тычную дзейнасьць як сацыял-дэмакрат ³ патрыёт. У В³льн³ перад Першай сусьветнай вайной ён дапамага¢ заснаваць ³ рэдагаваць першую беларускую газету. У В³льн³ ¢значал³¢ Беларускую Раду, якая ¢ 1918 г. абвясьц³ла незалежнасьць Беларус³. У В³льн³ надрукава¢ л³ст пратэсту супраць ³нкарпарацы³ беларуск³х земля¢ Польшчай пасьля 1921 г. У В³льн³ выклада¢ у Беларускай г³мназ³³ (пакуль яго ня звольн³ла польская адм³н³страцыя). У В³льн³ стая¢ на чале беларуск³х асьветн³цк³х арган³зацыя¢ (пакуль яго не арыштавал³ польск³я ¢лады). У В³льн³ амаль дваццаць гадо¢ бы¢ дырэктарам Беларускага музею. У В³льн³ завершы¢ пераклад Новага Запавету на сучасную беларускую мову. Кол³шн³ прых³льн³к адна¢леньня ВКЛ, Луцкев³ч за два дзесяц³годзьдз³ польскага панаваньня пран³кся такою аг³даю да польскае ¢лады, што бы¢ гатовы паверыць: Савецкая Беларусь ³ савецкая В³льня адпавядаюць г³старычным чаканьням беларускага народу13.
Напрыканцы верасьня 1939 г. Стал³н усё ж вырашы¢ аддаць Вильну Летуве ³ стварыць на яе тэрыторы³ вайсковыя базы. Луцкев³ч ³ ³ншыя беларуск³я л³дэры ¢ В³льн³, як³я паверыл³, што горад перададуць ³м, апынул³ся за кратам³. Луцкев³ч памёр у савецкай вязьн³цы. Беларусы стал³ся першым³ ³ забытым³ ахвярам³ рашэньня Стал³на далучыць В³льню да Летувы. Тое, што надзе³ беларуса¢ атрымаць В³льню не апра¢дал³ся, зашкодз³ла беларускай справе значна болей, чым нават арышты ³ сьмерць л³дэра¢ беларускага руху. Па-першае, гэта азначала, што беларускамо¢нае насельн³цтва з прылеглых да В³льн³ земля¢ на дадзеным этапе не далучыцца да беларускай нацыянальнай ³дэ³. Па-другое, перадача В³льн³ Летуве (не¢забаве яна стане Л³то¢скай ССР) пацьвярджала агульнапрынятае меркаваньне, што спадкаем³цай Вял³кага Княства Л³то¢скага выступае не Беларусь, а Летува. Пакольк³ адбылося зьл³цьцё старой пал³тычнай назвы ³ новага этнон³ма ``Л³тва'', то небеларусы ня бачыл³ сувяз³ пам³ж сучаснай Беларусьсю ³ Вял³к³м Княствам Л³то¢ск³м. Беларуск³х камун³ста¢, як³я ¢ верасьн³ 1939 г. увайшл³ ¢ В³льню з вял³к³м³ надзеям³ на будучыню, таксама спасьц³гла расчараваньне. Як ³ ун³яцк³я сьвятары ¢ Х²Х ст., беларуск³я камун³сты займал³ся ¢ горадзе сваёй мары зьб³раньнем арх³¢ных дакумента¢ Вял³кага Княства. Кал³ Стал³н адда¢ горад Л³тве ³ яны вымушаныя был³ зьехаць, то прыхап³л³ з сабою ¢ Менск тэчк³, як³я скрал³ з В³ленскага арх³ву14.
1 кастрычн³ка 1939 г. летув³ск³ м³н³стр замежных справа¢ Юозас Урбшыс даведа¢ся, што за Vilnius давядзецца расплочвацца прысутнасьцю савецк³х войска¢ у Летуве ³ што, паводле дамовы пам³ж нацысцкай Нямеччынай ³ СССР ад 28 верасьня 1939 г., Летува апынулася ¢ савецкай зоне ¢плыву. 2 кастрычн³ка летув³ск³ ¢рад дэмаб³л³зава¢ сваю арм³ю. 10 кастрычн³ка 1939 г., ро¢на праз дзевятнаццаць гадо¢ ³ адз³н дзень пасьля таго, як войска Жал³го¢скага захап³ла Wilno, Урбшыс падп³са¢ з Савецк³м Саюзам пагадненьне, згодна з як³м Vilnius адыходз³¢ Летуве. 20 тысяча¢ савецк³х салдата¢ у Летуве так³ бы¢ кошт Vilnius'у ³ прылеглых земля¢ (агульная плошча 2.750 кв. м³ля¢, насельн³цтва 475.500 чалавек)15. Летув³ск³я л³дэры ³ ¢сё летув³скае грамадзтва пераважна рэагавал³ на гэтае пагадненьне радасьцю ад далучэньня Vilnius'у ³ ¢сплёскам с³мпатыя¢ да СССР. Страх перад савецкай уладай зьмякчала вера ¢ тое, што як бы н³ скончылася вайна, Масква пак³не Vilnius за Летувою. Летув³сы меркавал³, што з прыходам савецкай улады спын³цца повязь Vilnius'у з Польшчай, ³ так³м чынам В³ленск³ край можна будзе л³туан³заваць16. Далей мы пабачым, што гэтыя, здавалася б, дз³¢ныя разьл³к³, абумо¢леныя страхам не перад расейскай, а перад польскай культурай, выяв³л³ся давол³ слушным³. Сёньня гэта выглядае цяжкавытлумачальным, але шмат як³я тагачасныя летув³ск³я ³нтэлектуалы нават спачувал³ савецкаму рэжыму. Напрыклад, выб³тны летув³ск³ правазна¢ца М³колас Ромерыс, як³ п³са¢ у сва³м дзёньн³ку: ``Я сам став³¢ся з вял³кай с³мпатыяй да Савета¢, покуль з ³м³ не сутыкну¢ся. ² ¢ любым выпадку я аддава¢ перавагу савецкай рэвалюцы³ перад г³тлера¢ск³м нацыянал-сацыял³змам''17.
Вось так дзякуючы супадзеньню ³нтарэса¢ Савецкага Саюзу ³ Летувы Vilnius апыну¢ся ¢ складзе пакуль яшчэ незалежнай Летув³скай дзяржавы. Нязгодных з так³м паваротам мясцовых беларуса¢ дэпартава¢ з пакуль яшчэ незалежнай Летувы савецк³ НКВД. Польскаму ¢раду ¢ выгнаньн³ летув³ск³я ¢лады заяв³л³, што ¢весь м³жваенны час Vilnius з прававога гледз³шча належа¢ Летуве18. Не зважаць на дэмаграф³чныя рэал³³ было цяжэй. Кал³ 28 кастрычн³ка 1939 г. летув³ск³я вайско¢цы прайшл³ся па горадзе, то адчул³ шок, пабача¢шы ``замест казачнай князё¢ны вул³цы чужога Wilno, невядомага места, дзе разма¢лял³ на чужой мове''19. Гэта тольк³ пераканала летув³ск³х ³нтэлектуала¢ у ³хняй веры, што польскамо¢нае насельн³цтва насамрэч ``палан³заваныя летув³сы'', як³х трэба л³туан³заваць. ²дэю паклал³ ¢ падмурак летув³скай пал³тык³. Як каза¢ галава в³ленскай адм³н³страцы³ ³ прэм'ер-м³н³стр Летувы Антанас Мярк³с, яе мэтай было ``прымус³ць ус³х думаць, як летув³сы,'' ³ ``вывесьц³ з В³ленскага краю ¢сяляк³ чужынск³ элемент''20. Палякам ³ габрэям , нават тым, як³я нарадз³л³ся ¢ горадзе, часта адма¢лял³ ¢ летув³ск³м грамадзянстве. Ромерыс у сва³м дзёньн³ку адзнача¢, што падзел паводле этн³чнага, а не геаграф³чнага ц³ пал³тычнага прынцыпа¢ ускладн³¢ у Vilnius'е фармаваньне хоць якой лаяльнасьц³ да Летув³скай дзяржавы. Мясцовая летув³скамо¢ная газета ``выкрывала'' пал³тычных дзеяча¢, як³я прынял³ ¢ 1920 г. польскую ¢ладу. Так³м чынам ³м адразал³ усе шлях³, каб стаць верным³ грамадзянам³ Летувы ¢ новых умовах 1940-га году21. Маладая нацыя хутка пазбав³лася ад пэ¢най дол³ няшчырасьц³, неабходнай у дарослай пал³тыцы. Асьлепленыя радасьцю, летув³сы перастал³ рэальна ¢спрымаць астатн³ сьвет. Кал³ войск³ Вермахту занял³ Парыж, паляк³ ³ летув³сы спрачал³ся за польск³я тэатры ¢ Wilno/Vilnius'е. Кал³ на пачатку 1940 г. Летуву запалан³л³ савецк³я войск³, у Ка¢насе абмярко¢вал³ пагрозу з боку разьб³тай, расьсечанай на кавалк³ Польшчы22.
У чэрвен³ 1940 г. Савецк³ Саюз скасава¢ незалежнасьць Летувы. 14 чэрвеня м³н³стар замежных справа¢ СССР Вячасла¢ Молата¢ прад'яв³¢ ёй ультыматум з патрабаваньнем стварыць новы ¢рад. На наступны дзень Чырвоная арм³я ¢вайшла ¢ Vilnius. У л³пен³ ¢ атмасферы ¢сеагульнага жаху адбыл³ся выбары, як³я ``¢закон³л³'' новы рэжым. Саюз працо¢нага народу на чале з камун³стам³ аб'яв³¢, што набра¢ 95% галасо¢. ``Просьбу'' Летувы аб уваходжаньн³ ¢ склад Савецкага Саюзу задавол³л³ 3 жн³¢ня. Да 6 жн³¢ня Чырвоная арм³я яшчэ большым³ с³лам³ заняла новыя паз³цы³ ¢жо ¢ Л³то¢скай Савецкай Сацыял³стычнай Рэспубл³цы. З чэрвеня 1940 г. да чэрвеня 1941 г. савецк³ НКВД дэпартава¢ у С³б³р ³ Казахстан ад дваццац³ да трыццац³ тысяча¢ летув³са¢, паляка¢, габрэя¢23. У л³пен³ 1940 г. дэпартавал³ былога прэм'ер-м³н³стра Мярк³са ³ м³н³стра замежных справа¢ Урбшыса. Прэз³дэнт Сьметана бы¢ вымушаны ¢цякаць.
Як ³ ¢ м³жваеннай Польшчы, у Летуве часо¢ Сьметаны дзяржа¢ная ¢лада фармавала адз³ную нацыю. ² летув³ск³я, ³ польск³я ¢лады выхо¢вал³ грамадзяна¢ у духу нацыянал³зму; ³ адныя, ³ друг³я ¢сяляк спрабавал³ зьменшыць уплы¢ нацыянальных меншасьця¢ на пал³тыку ³ культуру. Абедзьве дзяржавы ¢жывал³ ф³з³чныя рэпрэс³³ ¢ дачыненьн³ да л³дэра¢ нацыянальных меншасьця¢, як³я, л³чылася, пагражаюць дзяржаве. ² ¢ абедзьвюх кра³нах да канца 30-х гадо¢ аф³цыйнай пал³тыкай ста¢ся антысем³тызм (пра¢да, у Польшчы у большай ступен³, чым у Летуве). Аднак кал³ нацысцкая Нямеччына ³ Савецк³ Саюз зьн³шчыл³ ¢ 1939 г. Польскую дзяржаву, а ¢ 1940-м Летув³скую, на ³х тэрыторыях склал³ся ¢мовы, каб праводз³ць абсалютна новую нацыянальную ³ расавую пал³тыку. Нацысты ³ савецк³я камун³сты раб³л³ тое, чаго н³кол³ не было ¢ незалежнай Польшчы ³ Летуве: яны дэпартавал³ ³ ф³з³чна зьн³шчал³ сотн³ тысяча¢, м³льёны людзей на падставе нацыянальнай ц³ расавай прыналежнасьц³. Нацысцк³ ³ савецк³ рэжымы праводз³л³ якасна зус³м ³ншую л³н³ю, чым Польшча ³ Летува.
Гэта в³даць нават на прыкладзе польска-летув³ск³х дачыненьня¢ пры нямецкай ³ савецкай уладзе. У 1940-41 гг. мэта савецкай пал³тык³ была ¢ тым, каб абезгалов³ць польскую, а затым ³ летув³скую супольнасьц³ праз дэпартаваньне нацыянальных эл³та¢. Нямецкая пал³тыка ¢ дачыненьн³ да паляка¢ у Летуве пасьля 1941 г. кал³ й адрозьн³валася формаю, дык вельм³ нагадвала савецкую сваёй жорсткасьцю24. Нацысты дазвол³л³ летув³сам стварыць пал³цэйск³я атрады самааховы Saugumas, як³я ¢закон³л³ ¢ Wilno напады летув³са¢ на паляка¢25. Кал³ ¢ 1939-40 гг. Летув³ская дзяржава ажыцьця¢ляла дыскрым³нацыю паляка¢ у Wilno, а ¢ 1940-41 гг. Савецк³ Саюз дэпартава¢ паляка¢ з Wilno, то ¢ 1941-44 гг. летув³ская самаахова на чале са сва³м³ нямецк³м³ гаспадарам³ заб³вала паляка¢ у Wilno. Пры нямецкай уладзе змаганьне пам³ж летув³сам³ й палякам³ за Vilnius/Wilno, якое раз-пораз выбухала ¢ 1939-40 гг., перайшло на ¢зровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восен³ 1943 г. падпольная польская Арм³я Краёва ¢ Wilno ³ прылеглых раёнах нападала на падразьдзяленьн³ летув³ск³х пал³цыянта¢-калабаранта¢ ³ раззбройвала ³х. У адказ летув³ск³я пал³цыянты карал³ сьмерцю цыв³льнае польскае насельн³цтва. Каб адпомсьц³ць, паляк³ нападал³ на летув³ск³я вёск³26.
Канец габрэйскага Vilne.
Самай адметнай рысай нацысцкай пал³тык³ ¢ акупаваным 24 чэрвеня 1941 г. Vilnius'е. сталася вын³шчэньне габрэя¢. Нацысты мел³ на мэце заб³ць у Летуве кожнага габрэя без выключэньня, ³ ³м гэта амаль удалося27. Сапра¢ды, у захопленай немцам³ Е¢ропе Летува была першай кра³най, дзе габрэя¢ пачал³ зьн³шчаць у масавым маштабе. Vilnius адрозьн³ва¢ся ад астатняй Летувы тым, што тут са зья¢леньнем фашыста¢ летув³сы нашмат больш засяродз³л³ся на паляках, чым на габрэях. Летув³ская эл³та намагалася пераканаць немца¢, што менав³та летув³сы, а не паляк³ заслуго¢ваюць права к³раваць горадам. Тольк³ ¢ Vilnius'е летув³сы меркавал³, што пагромы дэстаб³л³зуюць ³хную давол³ х³сткую ¢ладу. У Vilnius'е польскае пытаньне мела для летув³са¢ большую значнасьць, чым габрэйскае28.
На землях, два гады таму акупаваных Савецк³м Саюзам, пачалося ``канчатковае вырашэньне габрэйскага пытаньня''. Як ³ на астатн³м Усходн³м фроньце, у Vilnius'е ³ ¢ Летуве нацысты ск³ро¢вал³ гне¢ прын³жаных, паняволеных саветам³ народа¢ супраць габрэя¢29. У л³пен³ 1941 г. на ¢сёй тэрыторы³ Летувы фашысты ¢вял³ на¢проставае ваеннае к³раваньне. 2 л³пеня 1941 г. у Vilnius прыбыла айнзацкаманда-9 Нямецкага рэйху. Папо¢н³¢шы свае шэраг³ тысячам³ летув³ск³х добраахвотн³ка¢, яна пачала вын³шчаць в³ленск³х габрэя¢. У л³пен³ жн³¢н³ 1941 г. нямецк³я ³ летув³ск³я жа¢неры з айнзацкаманды схап³л³ сотн³ габрэя¢. Тыя знайшл³ сваю сьмерць у пясчаных ямах Панарскага лесу. У значнай ступен³ да забойства¢ у Панарск³м лесе спрычын³л³ся летув³ск³я добраахвотн³к³ з гэтак званага ``сьпецаддзелу'' (Ypatingas Burys). У верасьн³ 1941 г. да пясчаных яма¢ сагнал³ ³ там расстралял³ 3.700 габрэя¢. 6 верасьня 38.000 габрэя¢ зьмясьц³л³ ¢ два невял³к³я гета, яшчэ 6.000 расстралял³ ¢ пясчаных ямах. Падчас сям³ ``акцыя¢'' у кастрычн³ку л³стападзе 1941 г. больш за 12.000 габрэя¢ з гета вывезьл³ да яма¢ ³ там расстралял³. Да канца 1941 г. усяго за па¢года акупацы³ фашысты (з дапамогай летув³са¢) зьн³шчыл³ прыкладна 21.700 в³ленск³х габрэя¢. Пасьля л³стапада 1941 г. тэмпы л³кв³дацы³ габрэя¢ запавол³л³ся, бо Вермахту патрабавалася рабская працо¢ная с³ла, ³ асуджаныя на сьмерць габрэ³ так³м чынам атрымал³ адтэрм³но¢ку. Гета зьл³кв³давал³ ¢ верасьн³ 1943 г. З 10.000 габрэя¢, вывезеных адтуль гэтым разам, 5.000 заг³нул³ ¢ газавых камерах Майданэку, некальк³ сотня¢ у пясчаных ямах,30 астатн³я трап³л³ ¢ працо¢ныя лагеры ¢ Эстон³³, дзе большасьць з ³х зьн³шчыл³ перад прыходам у 1944 г. Савецкай Арм³³. З прыкладна 70.000 габрэя¢, што жыл³ ¢ Vilnius'е ¢ 1939 г., не заг³нул³ ¢ вайну, магчыма, тысяча¢ сем31.
Захавал³ся некаторыя габрэйск³я ¢становы. YIVO неверагодным чынам удалося перабрацца ¢ Нью-¨рк. Але габрэйская цыв³л³зацыя Vilne была цалкам разбураная. ² асно¢най тэмай пры ¢векавечаньн³ памяц³ пра яе стал³ некальк³ гадо¢ ейнага зьн³шчэньня, а ня некальк³ стагодзьдзя¢ яе ³снаваньня. З дзясятка¢ л³таратара¢, што належал³ да Yung Vilne, выжыл³ тольк³ тры. Адз³н з ³х, паэт Абрам Суцкевер, пераеха¢шы з л³то¢скага Ерусал³му ¢ сапра¢дны Ерусал³м, зраб³¢ся с³мвалам пераносу габрэйскай культуры на зямлю ²зра³лю32. Зьн³чшэньне л³то¢скага Ерусал³му азначала, што г³старычная Л³тва незваротна страчаная. Панарск³ лес, дзе пачалося ``канчатковае вырашэньне габрэйскага пытаньня'', гэта той самы лес, як³ апява¢ М³цкев³ч. Ген³яльны паэт не ¢я¢ля¢ Л³твы без габрэя¢.
Канец польскага Wilno (1944 1946гг.).
Кал³ фашысты л³кв³давал³ ¢ Vilnius'е гета, вермахт адступа¢ па ¢сёй л³н³³ фронту. У 1944г. у Вильну вярнулася Чырвоная арм³я. На горад тады прэтэндавал³, па-першае, паляк³, як³я хоць ³ паменел³ ¢ л³ку, але, безумо¢на, складал³ большасьць насельн³цтва, па-другое, летув³сы, пачуцьц³ як³х распальвала ¢ласная вера ¢ тое, што яны стал³ся ахвярам³ польскай, савецкай ³ нацысцкай акупацыя¢ Vilnius'у, ³, па-трэцяе, саветы, у руках як³х зно¢ апынулася рэальная ¢лада. У тым, што паляк³ ³ летув³сы ня здолел³ выступ³ць супраць савета¢ адз³ным фронтам, няма н³чога дз³¢нага33. Польская Арм³я Краёва змагалася ня тольк³ за незалежнасьць Польшчы, але ³ за вяртаньне ёй Wilno. Большасьць яе жа¢нера¢ не ¢я¢ляла аднаго без другога. Таму летув³сы бачыл³ ¢ Арм³³ Краёвай агента польскага ³мперыял³зму34. Кал³ ¢ 1944 г. Чырвоная арм³я падышла да Вильны, польская Арм³я Краёва ¢жо заняла прылеглыя тэрыторы³. Атака паляка¢ на нямецк³я паз³цы³ ¢ Wilno не прынесла жаданага вын³ку. Тольк³ 13 л³пеня 1944 г. Чырвоная арм³я пры падтрымцы паляка¢ захап³ла Вильну. Потым саветы ³нтэрнавал³ польск³х салдата¢, а Стал³н аднав³¢ Л³то¢скую ССР са стал³цай у Vilnius'е. Польск³я пал³тычныя дзеячы прыязджал³ ¢ Маскву, прас³л³, каб ³м вярнул³ Wilno, але Стал³н разьл³чва¢, што больш выйграе, кал³ пак³не горад за летув³сам³35.
Стал³н веда¢, што з гледз³шча культуры горад бы¢ польск³. Пасьля ``канчатковага вырашэньня габрэйскага пытаньня'' ён больш чым кал³ раней бы¢ польск³ ³ ``этн³чна''. Стал³н таксама веда¢, што для паляка¢ няма н³чога горшага за летув³скую ¢ладу так яго ³нфармава¢ Ла¢рэнц³ Берыя (1899-1953 гг.), як³ ачольва¢ НКВД. Тэкст сьведчыць сам за сябе: ``Ста¢леньне насельн³цтва да вызваленьня Вильны з-пад нямецкай улады стано¢чае. Насельн³цтва выказвае задавальненьне, што ³мша ¢ касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-л³то¢ску. Насельн³цтва таксама спадзяецца, што Вильна будзе далучаная да Заходняй Беларус³ абы не да Л³твы''36. Зразумела, што на той час, пасьля вын³шчэньня габрэя¢, пераважную большасьць жыхаро¢ гораду складал³ менав³та паляк³, хоць Берыя н³воднага разу не ¢жывае гэтага слова. Аднак на пал³тыку Стал³на самавызначэньне народу н³як не ¢плывала, ³ меркаваньне в³ленчуко¢ н³чога не вызначала. ², вырашы¢шы аддаць Vilnius Летуве, Стал³н зраб³¢ захады, каб горад н³кол³ больш ня бы¢ арэнай барацьбы пам³ж палякам³ ³ летув³сам³. Тут, як ³ ¢здо¢ж усёй астатняй савецкай мяжы, на тэрыторыях, што да вайны належал³ Польшчы, нацыянальныя пытаньн³ вырашал³ся пры дапамозе этн³чных чыстак. Як тольк³ ¢ л³пен³ 1944 г. яшчэ неаф³цыйна новая савецка-польская мяжа пралегла далей на захад, Савецк³ Саюз пача¢ праводз³ць пал³тыку ``абмену насельн³цтвам'' пам³ж Л³то¢скай ССР ³ Польшчай. У 1939-41 гг. саветы дэпартавал³ эл³ту на ¢сход, углыб СССР. У 1944-46 гг. польскае насельн³цтва як такое дэпартавал³ з заходн³х раёна¢ СССР у Польшчу. У 1944-48 гг. зап³сал³ся палякам³ ³ зьехал³ з Vilnius'у ¢ камун³стычную Польшчу 100.000 чалавек. Як за¢важы¢ у л³стападзе 1944 г. Ромерыс, за некальк³ месяца¢ польскае пытаньне ¢ Vilnius'е ``перастала ³снаваць''37.
У 1945 г., пасьля таго, як Савецк³ Саюз зно¢ авалода¢ Vilnius'ам, Стал³н вырашы¢ не ¢твараць Польскай Савецкай Сацыял³стычнай ц³ Польскай А¢таномнай Рэспубл³к³, а перанесьц³ польскую мяжу далей на захад. ¨н вырашы¢ утварыць Л³то¢скую ССР са стал³цай у Vilnius'е ³ выслаць паляка¢ у камун³стычную Польшчу. Кал³ ¢ Wilno не засталося польскай ³нтэл³генцы³, кол³шняя федэрал³сцкая традыцыя польскага патрыятызму зус³м прыйшла ¢ заняпад. Федэрал³сцкая ³дэя за¢сёды палягала на тым, што цэнтрам распа¢сюду эл³тарнай польскай культуры было Wilno. Са зьн³кненьнем у горадзе адукаванага польскага насельн³цтва ад гэтай ³дэ³ н³чога не засталося. Пасьля дэпартацы³ паляка¢ у 1944-46 гг. у Wilno скончылася панаваньне польскай культуры, якое зазвычай храналаг³чна прывязвал³ да стварэньня ¢ 1569 г. Рэчы Паспал³тай. Пераселеныя на захад, у камун³стычную Польшчу, л³то¢ск³я паляк³ не магл³ адстойваць федэрал³сцкую ³дэю на сва³м новым месцы жыхарства. Для шмат каго зь ³х цэнтральная Польшча за¢сёды была чужой кра³най. Адарваныя ад родных мясьц³на¢, яны не магл³ праводз³ць ³дэю мясцовага патрыятызму. Ва ¢мовах цэнзуры яны не магл³ надрукаваць свае прапановы датычна земля¢, захопленых Савецк³м Саюзам, або нават свае мемуары. Трап³¢шы ¢ пастку новых грамадзк³х рэал³я¢, яны гадавал³ дзяцей, як³я сва³м нацыянальным сама¢сьведамленьнем н³чым не адрозьн³вал³ся ад астатн³х маладых паляка¢, што выхо¢вал³ся ¢ ``аднароднай'' камун³стычнай Польшчы. ``Л³тва'' ¢ г³старычным сэнсе зьн³кла, Wilno ста¢, як гаворыцца ¢ знакам³тым пасьляваенным вершы, ``безыменным горадам''38.
Як мы пабачым, ён набы¢ ³мя Vilnius.
1 Ezra Mendelsohn. The Jews of East Central Europe. Bloomington: Indiana University Press, 1983, 11-84; Jerzy Tomaszewski (рэд.). Najnowsze dscdeje ¯ydуw w Polsce, Warsaw: PWN, 1939,179-198. Гл. таксама Czes³aw Mi³osz, Rodzinna Europa, Paris: Instytut Literacki, 1980, 78-89.
2 Перап³с 1931г. выяв³¢, што ¢ горадзе з 195.100 насельн³ка¢ 65,9% был³ паляк³, 28,0% - габрэ³, 0,9% беларусы ³ 0,8% летув³сы. Летув³ск³я дэмографы прызнавал³, што ¢ горадзе было мала летув³са¢. Piotr Eberhardt. «Przemiany narodowo ciowe na Litwie»//Przegl?d Wschodni, 1, 3 (1991), 468-469.
3 Пра беларускую культуру Nicholas Vakar. Belorussia. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1956,121-135; Aleksander Wabiszczewicz, «Sytuacja szkolnictwa bia³oruskiego na Bia³orusi zachodniej»// Ma³gorzata Gi¿ejewska and Tomasz Strzembosz (рэд.). Spo³eczeсstwa bia³oruskie, litewskie i polskie na ziemiach pуlnocno-wschodnich ²² Rzeczypospolitej. Warsaw: ISP PAN, 1995,190, 198; Aleksiej Litwin, «Problem Bia³orusi w oficjalnej polityce polskiej,» ibid., 17-21.
4 Mi³osz. Rodzinna Europa. 58.
5 Algis Kasperaviиius «Relituanizacja i powrуt do macierzy»// Robert Traba (рэд.). Tematy polsko-litewskie, Olsztyn: Borussia, 1999, 103; Nerijus Udrеnas, «History Textbooks and the Making of the Nation State», маг³стэрская дысертацыя, Brandeis University, 1995, 14.
6 Tomas Venclova. «Native Realm Revisited» цытуецца паводле рукап³су, 23, надрукававана па-польску ¢ Zeszyty Literackie, 70 (2000).
7 Цытуецца паводле Iver Neumann. «Poland as a Regional Great Power»// Iver Neumann (рэд.). Regional Great Powers and International Politics. New York: St. Martins, 1992, 134-135. Гл. M. Anysas. Der litauische-polnische Streit um das Wilnagebiet. Wurzburg: K. Triltsch, 1934, 1-2, 10; Augustin Voldemaras. La Lithuanie et ses problemes. Paris: Mercure Universel, 1933,15-18.
8 Alfonsas Eidintas, Vytautas alys. Lithuania in European Politics. New York: St. Martins, 1999,140-141.
9 Ibid., 122.
10 David Crowe. The Baltic States and the Great Powers. Boulder, Colo.: Westview Press, 1993, 83.
11 Eidintas, alys. Lithuania in European Politics. 180-181.
12 Marek Wierzbicki. Polacy i Bia³orusini w zaborze sowieckim. Warsaw: Volumen, 2000,155-156; Iwanow. «Sprawa przynale¿no ci Wilna i problemy narodowo ciowe na Bia³orusi»// Gi¿ejewska, Strzembosz. Spo³eczeсstwa, 85-89.
13 Polski S³ownik Biograficzny, vol. 18, Wroc³aw: Ossolineum, 1973, i, 514; Aнтон Луцкев³ч. Успам³ны аб працы першых беларуск³х пал³тычных арган³зацый. Miнск: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1991; Arnold McMillin Die Literatur der Weiss-russen. Giessen: Wilhelm Schmitz, 1997,122.
14 Regina epkajte. «Okupacja Wilna przez Armie Czerwona»// Gi¿ejewska, Strzembosz. Spo³eczeсstwa, 305.
15 Crowe. The Baltic States, 99-106, Alan Bullock. Hitler and Stalin. New York: Knopf, 1992, 645; epkajte. «Okupacja Wilna przez Armie Czerwona» 302; Algis Kasperaviиius. «Stosunek w³adz i spo³eczeсstwa Litwy do Polakуw ne Wileсszczy nie»// Gi¿ejewska and Strzembosz/ Spo³eczeсstwa, 307; Krzysztof Tarka «Spуr o Wilno»// Zeszyty Historyczne, 114 (1995), 60; Sabaliыnas. Lithuania in Crisis, 151-153. Hillel Levine. In Search of Sugihara. New York: Free Press, 1996.
16 Leonas Sabaliыnas. Lithuania in Crisis. Bloomington: Indiana University Press, I972, 153; Kasperaviиius. «Relituanizacja i powrуt do macierzy». 108.
17 Зап³с ад 9 л³пеня 1941г. у ягоным дзёньн³ку (Dziennik). Аддзел рукап³са¢ (Rankraриiu Skyrius) б³бл³ятэк³ В³ленскага ун³верс³тэту, F75-13. Herector VUBR.
18 Прававой падставай гэтых прэтэньз³я¢ было пагадненьне з бальшава³цкай Расеяй ад 12 л³пеня 1920г.
19 S. Kairys. «Iр Vilniaus sugrizus?»// Mintis, 10, 1939, 330, цытуецца паводле Kasperaviиius. «Relituanizacja,» 109.
20 Sabaliыnas. Lithuania in Crisis, 162. Гл. таксама Crowe. The Baltic States, 143.
21 Дзёньн³кавыя зап³сы ад 4 лютага 1940г. ³ 21 сакав³ка 1940г., VUBR F75-13. Гл. таксама Longin Tomaszewski. «Spo³eczeсstwo Wileсszczyzny wobec w³adzy Litewskiej i sowieckiej» // Gi¿ejewska, Strzembosz. Spo³eczeсstwa, 329; Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie, 1997,151.
22 Kasperaviиius. «Stosunek w³adz i spo³eczeсstwa Litwy do Polakуw na Wileсszczy nie», 313; epkajte. «Okupacja Wilna przez Armiк Czerwona», 310-314.
23 Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie, 153-154.
24 У дадзенай працы не разглядаецца падабенства нацысцкага ³ савецкага рэжыма¢. Гл. Charles Maier. The Unmasterable Past. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1988; Hans-Ulrich Wehler, Entsorgung der deutschen Vergangenheit? Munich: Beck, 1988; Peter Baldwin (рэд.). Reworking the Past. Boston: Beacon Press, 1990; Franзois Furet. Le passй d'une illusion. Paris: Calmann-Levy, 1995; Timothy Snyder. «Coming to Terms with the Charm and Power of Soviet Communism»// Contemporary European History, 6, i (1997), 133-144; Stephane Courtois (рэд.). Le livre noir du communisme. Paris: Robert Laffont, 1997.
25 Пад прыкрыцьцём нямецкае ¢лады летув³ск³я нацыянал-экстрэм³сты закл³кал³ нацыста¢ ачысьц³ць Vilnius ад паляка¢ ³ был³ расчараваныя, кал³ выяв³лася, што немцы маюць ³ншыя планы. Kasperaviиius, «Relituanizacja,» 114115.
26 Статыстычная справаздача за сакав³к 1943г., (34/67), F. R1399, A1, B. 9; «Lagebericht. Wilna, IV A i (Gestapo),» F. R1399, A1, B. 100; «An den Herrn Hцheren SS-und Polizeifьhrer Ostland und Russland Nord in Riga. Verhalten litauischer Sonderkampfverbдnde,» 11 тра¢ня 1944г.; «Lagebericht. Bandentдtigkeit,» 24 красав³ка 1944г., F. R1399, ai, B. 100, L. 1; Даклад каменданта СС Тытэля Екельну ¢ Рыгу, 15 тра¢ня 1944г., F. R1399, ai, B. 106; усё ¢ Цэнтральным дзяржа¢ным арх³ве Летувы, Vilnius.
27 Dina Porat. «The Holocaust in Lithuania»// David Cesarini (рэд.). The Final Solution, Routledge: New York, 1994,160.
28 Yitzhak Arad. «The ``Final Solution» in Lithuania»// Yad Vashem Studies, 11 (1976), 241; Yitzhak Arad. Ghetto in Flames. Jerusalem: Hava, 1980, 4348.
29 Konrad Kweit. «Rehearsing for Murder»// Holocaust and Genocide Studies, 12, 1 (1998), 326. Пра ролю летув³ск³х габрэя¢ падчас савецкай акупацы³ Dov Levin. Baltic Jews under the Soviets. Jerusalem: Hebrew University 30, 43.
30 Arad. Ghetto in Flames. 429-432; Marc Dvorjetski. Le Ghetto de Vil'na. Geneva: Union O.S.E., 1946; дзёньн³к ²cchak Rudaszewski. Lithuania. 3 (1991), 35-49; Michael MacQueen. «The Context of Mass Destruction»// Holocaust and Genocide Studies, 12, 1 (1998) 27-48. Гл. таксама Knut Stang. Kollaboration und Massenmord. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1996,73-112.
31 Апроч таго, у 1939-41гг. у Vilne ¢цякл³ 15.000 габрэя¢ з Варшавы ³ цэнтральнай Польшчы. Большасьць зь ³х напаткал³ сваю сьмерць у Летуве.
32 Abraham Novershtern. «Yung Vilne»// Yisrael Gutman, Ezra Mendelsohn, Jehuda Reinharz, Chone Shmeruk (рэд.). The Jews of Poland Between the two World Wars. Hanover, Mass.: Brandeis University Press, 1989,386.
33 Tarka. «Spуr o Wilno», 83.
34 Kasperaviиius. «Relituanizacja», 117.
35 Sovetskii faktor, 73.
36 Teczka specjalna J. W. Stalina, 48.
37 Дзёньн³кавы зап³с ад 6 л³стапада 1944 г., VUBR, F75-13.
38 «Хто будзе шанаваць безыменны горад?» пытаецца Чэсла¢ М³лаш у першым радку вершу ``Безыменны горад'' (надрукаваны ¢ 1969 г.). Czes³aw Mi³oszs «Miasto bez imienia». Пра лёс летув³ск³х паляка¢ гл. Jerzy Surwillo. Rachunki nie zamkniкte. Vilnius: Magazyn Wileсski, 1992, напр. 318.
Разьдзел 5. Эп³лог: Vilnius у Савецкай Л³тве (19451991 гг.)
Восьгэтак струны лютн³ ад удару
Зазвоняць ³ парвуцца. Гулк³м тонам
Пачнуць мелодыю, як быццам звонам,
Але канца яе ¢жо не бывае.
Адам М³цкев³ч. ``Конрад Валенрод'' (Пецярбург, 1828 г.)
Эп³графам да гэтай частк³ кн³г³ был³ першыя радк³ з ``Пана Тадэвуша'' шэдэ¢ра, створанага М³цкев³чам у 1834 г. У Х²Х-ХХ ст.ст. зьмест фразы O Litwo! Ojczyzna moja… ³стотна зьмян³¢ся. Кал³ мы пачынаем анал³заваць кожнае з трох слова¢ у першым радку, сутнасьць гэтых зьмена¢ прасочваецца. Першая зьвязаная з тым, як нацыянальныя дзеячы Х²Х ст. вызначал³ сябе ³ свае нацы³, са зьместам першага слова ``Л³тва''. Мы наз³рал³, як туга па кол³шн³м Вял³к³м Княстве Л³то¢ск³м з ягонай пал³тычнай нацыяй саступ³ла жаданьню стварыць новыя нацыянальныя дзяржавы. У апошняй трац³не Х²Х ст. выяв³л³ся супярэчнасьц³ М³цкев³чавага рамантызму, стала зразумела, як³я эканам³чныя, грамадзк³я, мо¢ныя праблемы нясе ¢ сабе ³дэя пальшчызны раньняга Новага Часу ³ як³ патэнцыял для ³х вырашэньня мае навачасны нацыянал³зм. Расьцярушаныя пасьля 1863 г. па асобных перакладах на нацыянальныя мовы, тропы настальг³чнага рамантызму паслужыл³ справе нацыянал³ста¢, апанаваных ³дэяй ``адраджэньня'' нацыянальных дзяржава¢. У той час, як польск³я федэрал³сты ³ беларуск³я патрыёты захавал³ вернасьць духу М³цкев³ча, мадэрныя польск³я ³ летув³ск³я нацыянал³сты да канца Х²Х ст. увянчал³ яго ла¢рам³ свайго ``нацыянальнага паэта''. У сьвеце складанай м³жнароднай пал³тык³ прапанаванае этн³чным³ нацыянал³стам³ прачытаньне М³цкев³ча выяв³лася больш плённым. Горшыя чытачы апынул³ся лепшым³ прарокам³.
Наступная зьмена зьвязаная з тым, што дзяржа¢ная незалежнасьць вядзе да пэ¢най прым³тыв³зацы³ ¢ разуменьн³ панятку ``нацыя'', з тым, шту адбываецца, кал³ жаданьне ператвараецца ¢ валоданьне, са зьместам слова ``мая''. З развалам ³мперыя¢ напрыканцы Першай сусьветнай вайны носьб³ты розных нацыянальных ³дэя¢: навачаснага нацыянал³зму, раньнемадэрнага федэрал³зму, бальшав³цкага ³нтэрнацыянал³зму уваходзяць у канкурэнцыю м³ж сабою на пал³тычным, вайсковым, дыпламатычным узро¢н³. На тэрыторы³ былога ВКЛ пераможцам³ ¢ гэтай барацьбе выйшл³ польск³я ³ летув³ск³я нацыянал³сты, а таксама (у пэ¢най ступен³) бальшав³к³. У вын³ку ¢тварыл³ся незалежныя дзяржавы: польская ³ летув³ская, як³я пра³снавал³ два дзесяц³годзьдз³, ³ Беларуская ССР, якой было наканавана пражыць семдзесят гадо¢. Мы бачыл³, што ¢ тым, каб зраб³ць нацыянальны склад аднародным, Другая сусьветная вайна, ``канчатковае вырашэньне габрэйскага пытаньня'' ³ стал³нск³я дэпартацы³ адыграл³ непара¢нальна большую ролю, чым пал³тыка м³жваеннай Польшчы ³ Летувы. Пасьля вайны праз пал³тыку Савецкага Саюзу ад раньненавачаснай традыцы³ федэрал³зму зус³м н³чога не засталося. Найбольш ³стотную ролю ¢ гэтым адыграла рашэньне аддаць г³старычна шматнацыянальны Vilnius Л³то¢скай ССР.
Як Wilno, горад, дзе да 1939 г. пры польскай уладзе летув³сы складал³ абсалютную меншасьць, у 1991 г. зраб³¢ся стал³цай нацыянальнай Летув³скай дзяржавы Vilnius'ам? Каб узьвесьц³ новы будынак, спатрэб³лася зруйнаваць стары. Нацысты ³ камун³сты сва³м³ дзеяньням³ стварыл³ ф³з³чную ³ пал³тычную прастору, у якой Vilnius мог адрадз³цца летув³ск³м горадам. Новая акупацыя Летувы ³ Vilnius'у саветам³ дала штуршок да пераасэнсаваньня М³цкев³чавага ``айчына''. Пасьля Другой сусьветнай вайны Vilnius ста¢ся летув³ск³м у мадэрна-нацыянальным сэнсе. За гады савецкай улады ¢ месьце, дзе кал³сьц³ вучы¢ся М³цкев³ч, запанавала летув³ская культура. Спра¢дз³лася старая мара летув³ск³х нацыянал³ста¢. Як мы бачыл³, зразумець ³ вытлумачыць гэтую падзею можна тольк³ ¢ кантэксьце вын³шчэньня ¢ Vilne/Wilno габрэйскай ³ польскай культура¢. У Халакост заг³нула каля 90% в³ленск³х габрэя¢, пасьля вайны пераехала ¢ Польшчу каля 80% в³ленск³х паляка¢. Савецкая ¢лада праводз³ла агульную пал³тыку перасяленьня, якой на мясцовым узро¢н³ к³равал³ летув³ск³я камун³сты. Праз некальк³ тыдня¢ пасьля кап³туляцы³ Нямеччыны, 30 тра¢ня 1945 г., пал³тбюро ЦК Кампарты³ Л³твы вырашыла ск³раваць усе с³лы рэспубл³к³ на тое, каб высел³ць з Vilnius'у паляка¢1.
Летув³ск³ Vilnius.
Па ¢сёй тэрыторы³ Л³то¢скай ССР, за выняткам Vilnius'у, з тых, хто зап³са¢ся палякам³, перасял³л³ ¢ Польшчу тольк³ трац³ну. Дзясятк³ тысяча¢ паляка¢-вяско¢ца¢ н³хто не змуша¢ да рэпатрыяцы³, яшчэ дзясятк³ тысяча¢ з тых, хто пада¢ заяву на пераезд у Польшчу, атрымал³ адмову. Супраць гэтай пал³тык³, якую адкрыта праводз³ла летув³ская кам³с³я па рэпатрыяцы³, пры кожнай нагодзе пратэставал³ польск³я камун³сты. Увесну 1945 г. шмат палетка¢ у Польшчы ляжал³ не¢зараныя, ³ польск³ бок чака¢ польск³х сяляна¢ з Летувы. У некаторых выпадках аф³цыйныя асобы Л³то¢скай ССР, адказныя за рэпатрыяцыю, патрабавал³ ад кандыдата¢ выдадзеных за немцам³ дакумента¢, як³я б пацьвярджал³, што ³х уладальн³к³ паляк³. Як м³н³мум, у адпаведнасьц³ з л³тарай пагадненьня аб рэпатрыяцы³, яны патрабавал³ даказаць, што кандыдат ме¢ польскае грамадзянства. Аднак у Vilnius'е ¢сё адбывалася зус³м ³начай. Тут рэпатрыяцыйная кам³с³я зыходз³ла з таго, што пал³тыка СССР палягала ¢ стварэньн³ новага летув³скага Vilnius'у. Кожнага в³ленскага паляка змус³л³ нап³саць заяву аб рэпатрыяцы³, ³ 80% тых, хто зап³са¢ся палякам³, сапра¢ды перасял³л³ ¢ Польшчу2. Так адбылася дэпалан³зацыя Wilno, якая сталася паваротным пунктам у г³сторы³ летув³скай нацы³. З самага свайго ¢зьн³кненьня летув³ск³ нацыянальны рух мары¢ пра тое, каб здабыць Vilnius. У 1905-м ³ 1918-м гадох летув³ск³я нацыянальныя дзеячы люб³л³ працаваць менав³та ¢ Vilnius'е. У м³жваенны час гало¢най праблемай Летувы нязьменна застава¢ся захоп Vilnius'у ¢ 1920 г. палякам³. Аднак Vilnius н³кол³ ня бы¢ летув³ск³м горадам з гледз³шча навачаснага нацыянал³зму з гледз³шча нацыянальнай прыналежнасьц³ яго жыхаро¢.
Паводле зьвестак перап³са¢, што праводз³л³ся ¢ СССР, можна прыбл³зна ¢яв³ць, як разьв³вал³ся далейшыя падзе³. У 1959 г. з 236.100 в³ленчуко¢ 79.400 (34%) назвал³ся летув³сам³, 69.400 (29%) расейцам³, 47.200 (20%) палякам³, 16.400 (7%) габрэям³, 14.700 (6%) беларусам³. Упершыню ¢ новай г³сторы³ летув³сы был³ самай шматл³кай нацыянальнай супольнасьцю ¢ Vilnius'е. 34% у 1959 г. супраць 1-2% у 1939 г. так³ рост ня можа ня ¢ражваць. Але разам з тым, летув³сы ¢сяго крыху колькасна пера¢зыходз³л³ расейца¢ ³ амаль удвая саступал³ ¢с³м славянам разам узятым (расейцам, палякам, беларусам). Да 1989 г., кал³ ¢ Савецк³м Саюзе праводз³¢ся апошн³ перап³с, насельн³цтва Vilnius'у павял³чылася больш як удвая ³ дасягнула 576.700 жыхаро¢, з як³х летув³сы складал³ большасьць 50,5%. Колькасьць расейца¢, паляка¢ ³ беларуса¢ зьменшылася адпаведна да 20-³, 19-³ ³ 5-³ адсотка¢. Нават усе разам славяне цяпер саступал³ летув³сам3. Кал³ прыняць пад увагу распа¢сюджаную верс³ю пра рус³ф³катарскую савецкую пал³тыку, кал³ прыняць пад увагу, што за той жа час савецкая ¢лада зрус³ф³кавала Менск, Рыгу ³ Тал³н, гэтыя л³чбы вымагаюць абавязковага тлумачэньня.
Нацыянал-камун³зм.
Часткова л³туан³зацыя Vilnius'у тлумачыцца тым, што летув³ск³я камун³сты пайшл³ на кампрам³с з савецк³м к³ра¢н³цтвам. У другой палове 40-х гадо¢ летув³ск³я камун³сты праводз³л³ пал³тыку Стал³на зьн³шчал³ тых, хто змага¢ся супраць савецкай улады, праводз³л³ дэпартацыю, калектыв³зацыю. Летув³с Антанас Сьнечкус (1903-1974 гг.) бы¢ сакратаром ЦК Л³то¢скай камун³стычнай парты³ з 1936 г. да самай сваёй сьмерц³. ¨н перажы¢ закалоты м³жваеннага часу, вайну, пасьляваенныя чыстк³, перажы¢ Стал³на ³ Хрушчова, пражы¢ немалы адрэзак брэжне¢скай эпох³. У камун³стычнай г³сторы³ да¢жэй узначальва¢ партыю тольк³ Мао. Сьведка м³жваенных пал³тычных перыпетыя¢, ён разуме¢, што цэнтральным пытаньнем для летув³ск³х нацыянал³ста¢ бы¢ Vilnius4. Атрыма¢шы яго насуперак беларуск³м камун³стам, Сьнечкус разьл³чва¢ распарадз³цца гэтым найкашто¢нейшым здабыткам з макс³мальнай карысьцю. Можна меркаваць, што, дэпартава¢шы паляка¢, Сьнечкус са сва³м³ летув³ск³м³ таварышам³ зус³м не хаце¢ пабачыць на ³хным месцы расейца¢. Вядома, камун³сты ³ншых нацыянальнасьця¢ разумел³, шту азначае Vilnius для летув³са¢. Урэшце, на пачатку ³снаваньня Л³то¢скай ССР большасьць Л³то¢скай кампарты³ складал³ не-летув³сы5. У ³мя ¢мацаваньня савецкай улады ¢ рэспубл³цы нацыянальным³ сродкам³ кадры, прысланыя зь ³ншых рэспубл³к, к³равал³ ¢ласным адыходам на другасныя рол³ ¢ пал³тыцы Л³то¢скай ССР.
Разам з савецк³м³ Латв³яй ³ Эстон³яй Летува атрымала дазвол весьц³ выкладаньне ва ¢н³верс³тэце на мясцовай мове. Пасьля Другой сусьветнай вайны нано¢ адкры¢ся гэтым разам як летув³ская навучальная ¢станова В³ленск³ ¢н³верс³тэт, заснаваны ¢ XVI ст. як езу³цкая акадэм³я, падтрыманы ¢ першай трац³не Х²Х ст. царом Аляксандрам, адно¢лены палякам³ ¢ 20-я30-я гады ХХ ст. Увосень 1945 г. 86,4 % студэнта¢ значыл³ся летув³сам³ ³ тольк³ 1,6% палякам³. Да вайны, у 1937-38-м навучальным годзе, роднай мовай 72,6% студэнта¢ была польская ³ тольк³ 2,7% разма¢лял³ па-летув³ску. На¢рад ц³ можна ¢яв³ць больш радыкальную перамену. Сапра¢ды, па трох паз³цыях у савецкай Летуве нацыянальны характар ун³верс³тэту выя¢ля¢ся больш яскрава, чым у м³жваеннай Польшчы. Па-першае, дакладная л³чба ¢ 86,4% сьведчыць пра выразны намер прыцягнуць у Vilnius вяско¢ца¢-летув³са¢. Па-другое, кал³ ¢ м³жваенны час В³ленск³ ¢н³верс³тэт бы¢ установай, дзе беларуса¢ ас³м³лявал³, то пасьля вайны В³ленск³ ¢н³верс³тэт ста¢ установай, куды беларуса¢ не прымал³. Нягледзячы на тое, што вакол Vilnius'у месьц³л³ся беларускамо¢ныя вёск³, што ад Vilnius'у да мяжы з БССР тольк³ 40 км, колькасьць беларуск³х студэнта¢ трымалася на ¢зро¢н³ прыкладна 1%6. Па-трэцяе (³ гэта самае гало¢нае), у Савецк³м Саюзе нацыянальнасьць замацо¢валася ¢ асаб³стых дакументах. Статыстычныя дадзеныя пра родную мову студэнта¢ 1937-38 гг., пры Польшчы, грунтавал³ся на зьвестках, атрыманых са слова¢ студэнта¢. У пасьляваенным летув³ск³м ун³верс³тэце ``нацыянальнасьць'' студэнта¢ вызначалася паводле зап³су ¢ ³хных агульнаграмадзянск³х савецк³х пашпартах.
Гэтыя карэнныя перамены стварыл³ адметны мясцовы фон, на як³м ажыцьця¢лялася агульная савецкая пал³тыка ¢рбан³зацы³. Пасьля вайны Vilnius заста¢ся фактычна пусты, а побач жыл³ летув³ск³я сяляне значыць, ³х колькасьць у горадзе мус³ла павял³чыцца. Аднак, як сьведчыць прыклад рус³ф³каваных па¢днёвых ³ па¢ночных суседзя¢ Л³то¢скай ССР, урбан³зацыя па-савецку не прадугледжвала, каб тытульная нацыя рэспубл³к³ вяла рэй у яе стал³цы. Выя¢ляецца, што ¢ Летуве павольная ³ндустрыял³зацыя спрыяла м³грацы³ ¢ стал³цу мясцовага насельн³цтва, а ня масаваму прытоку перасяленца¢ з усяго СССР, як³ зазнал³ Тал³н, Рыга, Менск7. Апроч таго, часткова праз забарону на планаваньне сям'³ ³ аборты з боку катал³цкага касьцёлу ¢ 50-я-60-я гады ХХ ст. у летув³ск³х сем'ях было вельм³ шмат дзяцей. ² ¢сё ж пытаньн³ нацыянальнага вызначэньня нельга зьвесьц³ да нараджальнасьц³ ³ дэмаграф³³. Кал³ былыя вяско¢цы ³ ³х дзец³ называюць сябе летув³сам³, то гэты пал³тычны факт выя¢ляе зьмену сацыяльнай с³туацы³. Цягам прыкладна чатырохсот гадо¢ уздым па сацыяльнай лесьв³цы ¢ Wilno суправаджа¢ся засваеньнем польскай культуры. Цяпер, пасьля зруйнаваньня цэнтра¢ польскай культуры на землях г³старычнай Л³твы, гэты шлях бы¢ перакрыты. Л³туан³зацыю Vilnius'у трэба разглядаць у рэчышчы ня тольк³ ф³з³чнага выдаленьня паляка¢ з гораду, але ³ скасаваньня польскай цыв³л³зацы³ як увасабленьня гарадзкога ладу жыцьця.
Нават праз стагодзьдз³ ас³м³ляваньня ¢ гарадзкую культуру вяско¢цы могуць збольшага нечакана сьцьвердз³ць перавагу ¢ласнае культуры ¢ гарадзк³х мурох8. Дзеля гэтага трэба, каб тыя, хто раней вё¢ рэй у горадзе, страц³л³ сваю зьвершнасьць або ¢вогуле сышл³ са сцэны. У Wilno гэта датычылася паляка¢. Да перасяленьня ¢ 1944-46 гг. паляк³ ня проста складал³ колькасную большасьць яны выступал³ носьб³там³ гарадзкой (вышэйшай) культуры. Якасьць азначала ня менш, чым колькасьць. Напрыканцы Х²Х ст. расейск³я губернатары Вильны баял³ся польскай шляхты акурат таму, што польская культура мела вял³кую ас³м³ляцыйную моц. Тыя, хто стая¢ ля вытока¢ летув³скага руху, баял³ся нават не сам³х паляка¢, а прывабнасьц³ польскай культуры, гэткай знаёмай ³м з уласнага досьведу. У м³жваенны час летув³ск³я дзяржа¢ныя дзеячы, як³я патрабавал³ вярнуць Vilnius, баял³ся польскай цыв³л³зацы³. У 1944-46 гг. праведзенае летув³ск³м³ камун³стам³ перасяленьне паляка¢ перакрэсьл³ла шматвекавую традыцыю польскага культурнага панаваньня ¢ Wilno. Рашэньне высел³ць паляка¢ з Vilnius'у, але пак³нуць ³х на вёсцы прымал³ людз³, абазнаныя ¢ г³сторы³ нацыянальнасьця¢. У вын³ку паляк³ зраб³л³ся ¢ Летуве тым, чым н³кол³ не был³, сялянскай нацыяй. Яны ня проста скарац³л³ся ¢ колькасьц³ яны пан³з³л³ся ¢ стане.
Дзьверы перад летув³сам³ расчын³л³ся. У 50-х гг. ХХ ст. яны змагл³ стаць тым³, к³м н³кол³ раней не был³, гарадзкой нацыяй. Упершыню ¢ новай г³сторы³ летув³ская мова зраб³лася ¢ Vilnius'е адзнакай статусу. Каб узвыс³цца ¢ грамадзтве, польская больш не патрабавалася. Дзец³ бацько¢-вяско¢ца¢ ц³ местачко¢ца¢, як³я нарадз³л³ся ¢ Vilnius'е ¢ 50-я60-я гады, магл³ навучацца ¢ гарадзк³х летув³скамо¢ных школах. За першыя дзесяць гадо¢ савецкай улады колькасьць агульнаадукацыйных сярэдн³х школа¢ павял³чылася ¢ чатыры разы. У школах Л³то¢скай ССР вывучэньню летув³скай мовы надавалася больш уваг³, чым у даваенных летув³ск³х школах9. У 60-я гады ¢ Vilnius'е большасьць шаснаццац³гадовых юнако¢ ³ дзя¢чата¢, у як³х летув³сам бы¢ адз³н з бацько¢, л³чыл³ сябе летув³сам³10. Хоць у Vilnius'е н³кол³ раней не было летув³скага ¢н³верс³тэту, шматл³кае новае пакаленьне моладз³ ¢спрымала ягонае ³снаваньне як штосьц³ само сабой зразумелае. Паводле перап³су 1989 г., прыкладна 10% летув³са¢ мел³ аднаго з бацько¢ ³ншай нацыянальнасьц³. А ¢ некаторых выпадках нават абодва бацьк³ не был³ летув³сам³11. Пры савецкай уладзе летув³скасьць у Vilnius'е набыла ас³м³ляцыйную моц.
Яшчэ адз³н асобны кампрам³с заключыл³ м³ж сабою летув³ск³я камун³сты ³ летув³ская ³нтэл³генцыя. Каля 20.000 летув³са¢ змагал³ся супраць савецкай улады. Большасьць з ³х альбо заг³нула, альбо зазнала высылку ¢ С³б³р. З 1945-га па 1953-³ год з савецкай Летувы дэпартавал³ 120.000 жыхаро¢, ц³ 5% насельн³цтва. У выгнаньн³ апынул³ся шмат вядомых летув³ск³х п³сьменьн³ка¢ ³ навуко¢ца¢, а таксама 1.000 з 1.300 рыма-катал³цк³х сьвятаро¢12. Пасьля 1953 г. шмат хто з дэпартаваных вярну¢ся на радз³му. Яны пабачыл³ савецкую Летуву са стал³цай у Vilnius'е, як³ ператвара¢ся ¢ горад летув³скай культуры. Адразу пасьля сьмерц³ Стал³на пача¢ расьц³ працэнт летув³са¢ у Л³то¢скай кампарты³. Шмат хто з летув³скай ³нтэл³генцы³ прыня¢ пагадненьне, згодна зь к³м у абмен на ¢ступленьне ¢ кампартыю яны атрымл³вал³ адносную свабоду захо¢ваць летув³скую культуру. ² гэта прынесла вел³зарны плён. Адбылося ¢нармаваньне летув³скай л³таратурнай мовы, яна ¢зьнялася на ¢зровень мовы навук³. За¢важныя посьпех³ мела летув³ская паэз³я ³ проза. В³ленск³ ¢н³верс³тэт зраб³¢ся цэнтрам балцк³х дасьледаваньня¢13.
Рамантызм праз вяк³.
Гэты кампрам³с трыма¢ся дзесяц³годзьдзям³. У 1970 г. прапарцыйная колькасьць летув³са¢ у кампарты³ ¢жо не была несувымернай з доляй летув³са¢ сярод грамадзяна¢ рэспубл³к³ (адпаведна 66% ³ 80%). У той год Л³то¢ская ССР заняла трэцяе (пасьля Эстон³³ ³ Латв³³) месца ¢ СССР паводле дахода¢ на душу насельн³цтва14. У рамках савецкае ³дэалог³³ летув³ск³я камун³сты магл³ ганарыцца ня тольк³ эканам³чным³ посьпехам³, але ³ разьв³цьцём летув³скае культуры. ² першы сакратар ЦК Кампарты³ Л³твы Сьнечкус у выдадзенай у 1970 г. кн³зе зьвяза¢ народную любо¢ да сваёй стал³цы Vilnius'у з прыездам у горад у 1895 г. Лен³на15. Мелася на ¢вазе, што Летува абавязаная сваёй стал³цай клопату камун³стычнай парты³. Сапра¢ды: пераемн³к Лен³на Стал³н адда¢ Vilnius Летуве. Стал³ну ³ яго наступн³кам нельга адмов³ць у разуменьн³ таго, шту ³стотна для летув³са¢. Дзеля кампрам³су з летув³ск³м народам яны пайшл³ нават на зьмены ¢ расейскай мове. Лен³н, кал³ бы¢ у горадзе, называ¢ яго па-расейску ``Вильна''. Гэтую назву ¢ расейскамо¢ных г³старычных выданьнях замян³л³ на летув³скую ``Вильнюс''. Мы бачыл³ рапто¢нае гвалто¢нае зьн³шчэньне габрэйскага Vilne ³ польскага Wilno, разважал³, чаму не апра¢дал³ся надзе³ стварыць беларускую В³льню. Неабходна патлумачыць, чаму пры савецкай уладзе расейская Вильна саступ³ла летув³скаму Vilnius'у.
Мы за¢важыл³, што ¢ м³жваенны час летув³ск³я пал³тык³ баял³ся расейскай культуры менш, чым польскай, а ¢ 1939 г. чакал³, што з прыходам савецкай улады разбурыцца повязь гораду з польскай культурай ³ Летува атрымае магчымасьць л³туан³заваць Vilnius. Слушнасьць гэтага цьвярозага разьл³ку, зробленага ва ¢мовах надзвычайнага ц³ску, н³як не дазваляе л³чыць летув³ск³ нацыянал³зм ³ррацыянальным. У пасьляваеннай Летуве пацьвердз³л³ сваю пал³тычную жыцьцяздольнасьць неаспрэчна рамантычныя ³дэ³. Тое, што расейская мова саступ³ла перад летув³скай, змушае нас яшчэ раз зьвярнуцца да мо¢нага чыньн³ку, як³ адыгрыва¢ значную ролю ¢ стана¢леньн³ летув³скай нацы³. Як мы пабачыл³, яскравая адрознасьць балцкай летув³скай мовы ад славянск³х у вял³кай ступен³ абумов³ла посьпех летув³скага нацыянальнага руху напрыканцы Х²Х ст. У м³жваенны час Летув³ская дзяржава разьв³вала асьвету на летув³скай мове. У савецкай Летуве летув³ская зно¢ жа служыла с³мвалам пераемнасьц³ з г³старычным м³нулым. Розьн³ца пам³ж славянск³м³ ³ балцк³м³ мовам³ к³даецца ¢ вочы. Думку пра большую чысьц³ню летув³скай мовы ¢ пара¢наньн³ са славянск³м³ выказал³ рамантык³. У народнай сьвядомасьц³ ¢я¢леньне пра шчыльную сувязь летув³скай мовы з санскрытам (што навукова пацьвярджаецца мовазна¢цам³) дасюль застаецца магутнай крын³цай нацыянальнага гонару. Гэта сьведчыць пра жыцьцяздольнасьць рамантычных традыцыя¢, ³х пасьпяховую прапаганду пры розных пал³тычных рэжымах ³ ¢рэшце канчатковую перамогу пры савецкай уладзе16.
Як жа саветы падтрымл³вал³ рамантычны нацыянал³зм? У разьдзеле 2 паказвалася, што летув³ск³ нацыянал³зм канца Х²Х ст. паляга¢ на рамантычных тропах, пушчаных у абарот нямецкай л³таратурай пасьля Вял³кай францускай рэвалюцы³, пераствораных М³цкев³чам у 20-я30-я гады Х²Х ст., спляжаных летув³ск³м³ нацыянальным³ дзеячам³ ¢ 80-я гады Х²Х ст., перакладзеных на мову пал³тык³ падчас рэвалюцы³ 1905 г. У разьдзеле 3 ³шла гаворка пра тое, як летув³ск³я нацыянал³сты з прапагандысцкай падтрымкаю незалежнай Летув³скай дзяржавы засяродз³л³ся на захопе Польшчай у 1920 г. н³быта летув³скага Vilnius'у. Пасьля 1920 г. раньненавачасная, г³старычная ³дэя Л³твы амаль што сышла ¢ нябыт. За асобным³ выняткам³ ³ сярод паляка¢ у Wilno, ³ сярод летув³са¢ у Ка¢насе да 1939 г. ¢жо стала замацавалася этн³чная ³дэя нацы³. Пасьля Другой сусьветнай вайны ¢ Vilnius'е, як³ належа¢ савецкай Летуве, перамагла этн³чная летув³ская нацыянальная ³дэя.
Стары жарт: ``Vilnius Летуве, Летуву расейцам'' насамрэч не адпавяда¢ рэча³снасьц³. Летува зраб³лася савецкай, а пам³ж ``расейск³м'' ³ ``савецк³м'' выяв³лася пэ¢ная адрознасьць, асабл³ва ¢ Vilnius'е. Мары летув³ск³х рамантыка¢ Х²Х ст. у верс³³ летув³ск³х нацыянал³ста¢ ХХ ст. спра¢дз³л³ся пры савецкай уладзе. Ажыцьцяв³лася паяднаньне Сярэднявечча ³ сучаснасьц³. Кал³ ¢ Vilnius'е запанавала летув³ская мова, гэта азначала, што перак³нуты мост над безданьню пам³ж марам³ пра уласную зьвершнасьць ³ сярэднявечным магуцьцем. Захаваньне мовы зьмякчыла ¢ Vilnius'е (як у свой час ³ ¢ астатняй Летуве ¢ м³жваенны перыяд) удар, нанесены ¢ раньн³м Новым Часе ``безьдзяржа¢насьцю''. Вядома, пры савецкай уладзе мова была для летув³са¢, (дарэчы, ³ для ¢с³х прыбалта¢) адзнакай адметнасьц³. Але пры гэтым савецкая ¢лада дазвол³ла летув³сам пацьвердз³ць на практыцы ³дэ³ рамантыка¢, што да¢н³на ³ хараство нацы³ захо¢ваюцца ¢ яе мове. Першую г³сторыю летув³скай мовы па-ангельску, у якой для сусьветнай навуковай супольнасьц³ раскрываецца роднаснасьць летув³скай мовы ³ старажытнай прота³ндае¢рапейскай, нап³са¢ выпускн³к В³ленскага (за савецк³м часам) ун³верс³тэту17.
Этн³чны нацыянал³зм ня тольк³ ¢ Летуве, але ³ па ¢с³м сьвеце не шануе неадназначных раньненавачасных традыцыя¢ ³ ¢сла¢ляе мро³ пра сярэднявечную чысьц³ню ³ магутнасьць. У Vilnius'е савецкая ¢лада парвала са спадчынай раньняга Новага Часу больш рашуча, чым можна было б чакаць ад ус³х летув³ск³х уладных структура¢. Пакт Молатава-Рыбентропа перакрэсьл³¢ Любл³нскую вун³ю. 1939-ы год перакрэсьл³¢ год 1569-ы. У 1841 г. г³сторык-рамантык Нарбут метафарычна пералам³¢ сваё пяро, каб выказаць пратэст супраць утварэньня польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай. У 1939 г. Молата¢ ³ Рыбентроп сва³м пяром падп³сал³ дакумент, як³ скасо¢ва¢ повяз³ пам³ж Польшчай ³ Л³твой. У 1569 г. утварылася найвял³кшая раньнемадэрная нацыя ¢ Е¢ропе. У 1939 г. пача¢ся канчатковы падзел летув³са¢ ³ паляка¢ на невял³к³я мадэрныя этн³чныя нацы³. Пры гэтым Савецк³ Саюз да¢ летув³сам магчымасьць зьвесьц³ да м³н³муму старыя г³старычныя сувяз³ з Польшчай. Кал³ летув³ск³я камун³сты выконвал³ ролю пасярэдн³ка¢ у пошуку вял³кага кампрам³су пам³ж савецкай уладай ³ летув³ск³м грамадзтвам, то ¢се бак³ ¢спрымал³ Польшчу як агульнага ворага. Павял³чы¢шы тэрыторыю Летувы за кошт Польшчы, Стал³н ³ яго пераемн³к³ магл³ называць сябе гарантам³ ³снага status quo18. Праз усе савецк³я часы летув³ская ³нтэл³генцыя ганьб³ла паляка¢ за ``акупацыю'' Vilnius'у ¢ 1920 г. Гэтая ³х паз³цыя ¢ прынцыпе стасавалася з агульнай л³н³яй Савецкага Саюзу на выкрыцьцё ``³мперск³х зак³да¢'' Польшчы, ³ таму зак³ды летув³са¢ улады трывал³ спакойна. Нават у 80-х гадах ХХ ст. летув³ск³я пал³тычныя дзеячы, як прав³ла, верыл³, што паляк³ апантаныя ³дэяй вярнуць Vilnius ³ н³ перад чым ня спыняцца дзеля сваёй мэты19.
Як ³ ва ¢с³м Савецк³м Саюзе, у Л³то¢скай ССР забаранялася згадваць пакт Молатава-Рыбентропа. У гарбачо¢ск³я часы на масавых дэманстрацыях летув³сы называл³ яго нацыянальнай трагедыяй. Гэта сьведчаньне мужнасьц³. Яны абвяшчал³ сябе непав³нным³ ахвярам³ сакрэтных дамова¢. Гэта сьведчаньне няпамятл³васьц³ у ³х вын³ку Летува атрымала Vilnius. Акупацыя ¢ 1939 г. Летувой Vilnius'у кал³ ³ згадвалася, дык тольк³ як яго ``вяртаньне''. Для летув³са¢ было само сабою зразумела, што пакт Молатава-Рыбентропа незаконны, але наступнае далучэньне Vilnius'у да Летувы законнае. Напрыканцы 80-х гадо¢ ХХ ст. летув³ск³ нацыянальны рух разгортва¢ся пад лозунгам: ``Скасаваць пакт Молатава-Рыбентропа''20. У л³таральным сэнсе скасаваньне пакту Молатава-Рыбентропа азначала б перадачу Vilnius'у Польшчы. Кал³ на пачатку 90-х адбыва¢ся распад Савецкага Саюзу, савецкае к³ра¢н³цтва ¢ Маскве ³ паляк³ ¢ Vilnius'е адразу пра гэта загаварыл³.
²мёны ³ факты.
Цягам стагодзьдзя летув³ск³ нацянальны рух, незалежная Летува ³ Л³то¢ская ССР усяляк падрывал³ сувяз³ з Польшчай, абумо¢леныя традыцыям³ Вял³кага Княства Л³то¢скага, ³ пры гэтым ¢весь час спасылал³ся на М³цкев³ча. Панятак ``Л³тва'' напо¢н³л³ новым зьместам: ``сучасная нацыянальная адз³нка са стал³цай у Vilnius'е''. У ³дэалог³³ да гэтага спрычын³¢ся нацыянальны рух, у сьферы нацыянальных чаканьня¢ Летув³ская дзяржава м³жваеннага часу, а на практыцы савецкая Летува. Як мы пабачыл³, Vilnius у Л³то¢скай ССР да¢ рады з тым, што не атрымалася ¢ польскага Wilno м³жваеннай пары: у 1984 г. у Vilnius'е адкрыл³ помн³к нацыянальнаму паэту М³цкев³чу (М³цкяв³чусу). Каля помн³ка М³цкяв³чусу праходз³л³ м³тынг³ летув³скага нацыянальнага руху, як³ падштурхнул³ да акты¢ных дзеяньня¢ рэформы генеральнага сакратара ЦК КПСС М³ха³ла Гарбачова ¢ другой палове 80-х гадо¢ ХХ ст.
Адным з л³дэра¢ гэтага руху бы¢ В³та¢тас Ландсберг³с (нар. у 1932 г.). Г³сторыя яго сям'³ наастачу яшчэ раз красамо¢на нагадае нам пра сутнасную розьн³цу пам³ж раньнемадэрнай л³цьв³нскай ³ мадэрнай летув³скай нацыям³. У Х²Х ст. сям'я Ландсберга¢, як ³ астатняя л³цьв³нская шляхта, атаесамляла сябе з раньненавачаснай польскай цыв³л³зацыяй. На пачатку Х²Х ст. Каз³меж Ландсберг навуча¢ся па-польску ¢ В³ленск³м ун³верс³тэце Расейскай ³мперы³. Як ³ М³цкев³ч, ён не сумнява¢ся ¢ вышэйшасьц³ польскай мовы ³ вяртаньн³ польска-л³то¢скай Рэчы Паспал³тай. Падчас па¢станьня 1830-31 гг., параза ¢ як³м натхн³ла М³цкев³ча на стварэньне ``Пана Тадэвуша'', Каз³меж Ландсберг змага¢ся ¢ Варшаве супраць улады Расейскай ³мперы³. Як мы бачыл³, пасьля па¢станьня ¢ Л³тве зачын³л³ польск³я школы ³ В³ленск³ ¢н³верс³тэт. Але ¢сё адно пам³ж 1831-м ³ 1863-м гадам³ н³хто не аспрэчва¢ перавагу польскай культуры на землях г³старычнай Л³твы.
Аднак г³сторыя наступнага пакаленьня ¢ сям'³ Ландзберг³са¢ нагадвае нам, што пасьля па¢станьня 1863-64 гг. сфармавалася новая расейская нацыянальная пал³тыка. Габрыэль Ландсберг таксама выхо¢ва¢ся ¢ польскамо¢най сям'³, але, адрозна ад свайго бацьк³, навуча¢ся ¢ летув³скай г³мназ³³. Атрыма¢шы магчымасьць вучыцца ¢ расейск³м ун³верс³тэце, ён вярну¢ся з Масквы дзеячам летув³скага нацыянальнага руху. Габрыэль узя¢ шлюб з полькай ³ разма¢ля¢ з жонкай па-польску. Хоць сам ён так дасканала ³ не авалода¢ летув³скай мовай, але ганары¢ся, што ¢се пяцёра яго дзяцей добра гавораць па-летув³ску. Яго малодшыя дзец³ дасягнул³ па¢налецьця ¢ Расейскай ³мперы³ пасьля рэвалюцы³ 1905 г. Мы ¢жо бачыл³ на прыкладзе М³коласа Ромерыса, што менав³та пасьля 1905 г. шмат як³я л³то¢ска-польск³я шляхецк³я сем'³ пачал³ ¢сур'ёз успрымаць мадэрную летув³скую нацыянальную ³дэю.
Г³сторыя наступнага пакаленьня ¢ родзе Ландсберг³са¢ сьведчыць, накольк³ ³стотным было в³ленскае пытаньне для летув³ск³х дзеяча¢ ³ як захоп гораду палякам³ ¢ 1920 г. азмрочы¢ здабыцьцё незалежнасьц³. Наймалодшы з пяц³ дзяцей Габрыэля вырас ³ ста¢ арх³тэктарам В³та¢тасам Ландсберг³сам-Жэмкальн³сам (1893-1993 гг.). Адз³н з ягоных твора¢ м³жваеннага часу зьвязаны з замкам Гедым³на ¢ Vilnius'е. Горад на той час належа¢ Польшчы, ³ для летув³ск³х нацыянал³ста¢ замак бы¢ як адвечная мара. У пэ¢ным сэнсе Другая сусьветная вайна паспрыяла ¢васабленьню мастацтва ¢ жыцьцё. Кал³ ¢ 1939 г. Савецк³ Саюз адда¢ Vilnius Летуве, Ландсберг³с-Жэмкальн³с першым з летув³ск³х жа¢нера¢ увайшо¢ у замак Гедым³на ц³, прынамс³, так ён распавяда¢ свайму сыну. У 1939-40 гг., у кароткую па¢зу перад далучэньнем Летувы да СССР, ³ потым у Л³то¢скай ССР Ландсберг³с-Жэмкальн³с праектава¢ летув³ск³ Vilnius. (``Жэмкальн³с'', дарэчы, гэта проста летув³ская калька з ``Ландсберг''.) Сёньня яго ³мем завецца адная з вул³ца¢ Vilnius'у.
Пры абмежаваньнях, што ³снавал³ ¢ Л³то¢скай ССР, ягоны сын В³та¢тас Ландсберг³с прысьвяц³¢ сябе мастацтву не такому маштабнаму. В³та¢тас Ландсберг³с-малодшы прыклад таго, што магла дасягнуць летув³ская ³нтэл³генцыя пры савецкай с³стэме. У 1955 г. ён скончы¢ кансерваторыю па класе фартэп³яна, у 1969 г. абаран³¢ доктарскую дысертацыю па музыказна¢стве. Трыццаць гадо¢ вылада¢, нап³са¢ шмат кн³г. ¨н дасьледава¢ музыку летув³скага мастака ³ кампаз³тара М³калоюса Чурлён³са (1875-1911 гг.). У 1961 г., пасьля таго, як за стал³нск³м часам мастака ¢сяляк бэсьц³л³, яго вярнул³ ¢ летув³ск³ нацыянальны пантэон. Восем кн³г Ландсберг³са, прысьвечаных Чурлён³су, сьведчаць пра адданасьць а¢тара летув³скай нацыянальнай культуры, якая, вядома, пав³нна разьв³вацца ³ ¢збагачацца новым³ творам³. Урэшце, В³та¢тас Ландсберг³с належа¢ да першага ¢ сям'³ Ландсберг³са¢ пакаленьня, якому роднай мовай была ня польская, а летув³ская. Дарэчы, М³калоюс Чурлён³с, якога цяпер усе летув³сы ведаюць як ``мастака нацы³'', у дзяц³нстве ня ¢ме¢ разма¢ляць па-летув³ску яго роднай мовай была польская. Летув³скай ён навучы¢ся ¢ сваёй жонк³ Соф'³ К³мантайтэ (1886-1958 гг.). Ня варта бачыць тут нейкае ``вяртаньне да народных вытока¢'' жонка яго, п³сьменьн³ца ³ перакладчыца, правяла вызначальныя для стана¢леньня асобы гады ¢ крака¢ск³м мастако¢ск³м асяродку, вядомым пад назвай ``Маладая Польшча''. Чурлён³с пача¢ называць сябе летув³сам тольк³ пасьля рэвалюцы³ 1905 г. У выпадку з Ландсберг³сам ³ аб'ектам ягоных навуковых зац³ка¢леньня¢ нацыянальнасьць трэба разглядаць не як наканаванасьць, а як пал³тычны выбар у акрэсьленых г³старычных абстав³нах21.
Гэтк³ г³старычны выбар ¢ сучаснасьц³ зьл³ваецца ¢ дз³¢ным сугуччы з супольным³ м³фам³ нацыянальнай г³сторы³. У летув³ск³м выпадку выбар на карысьць навачаснага летув³скага нацыянал³зму азнача¢ разры¢ з яшчэ адчувальным³ традыцыям³ Рэчы Паспал³тай за раньн³м Новым Часам дзеля г³старычнага м³фу пра сярэднявечнае Вял³кае Княства Л³то¢скае. Гэта было адма¢леньне ад аднаго прачытаньня М³цкев³ча на карысьць ³ншага: адк³да¢ся той факт, што М³цкев³ч ушано¢ва¢ раньнемадэрную Рэч Паспал³тую, пал³тызавал³ся створаныя ³м рамантычныя м³фы пра сярэднявечнае Вял³кае Княства. Г³сторыя роду Ландсберг³са¢ (ц³, дакладней, родавага ³мя) нагадвае, як³м чынам раньненавачасную польскую нацыю падмян³ла мадэрная летув³ская, як на зьмену ³дэ³ польскамо¢най ``пал³тык³ эл³та¢'' прыйшла ³дэя летув³скамо¢най ``пал³тык³ маса¢''. Летув³ская нацыянальная пал³тыка ³мкнулася спалучыць Сярэднявечча з сучаснасьцю насуперак раньняй Новай г³сторы³. Ад раньнемадэрных прынцыпа¢ законнасьц³, шляхецкай улады ³ пал³тычных ³нстытута¢ Рэчы Паспал³тай адмов³л³ся. Да¢н³на ³ хараство сярэднявечнай г³сторы³ надавал³ ¢ наш час законнасьць спробам захап³ць уладу дзеля народу.
²мя Ландсберг³са В³та¢тас нагадвае м³ф пра сярэднявечную Л³тву, як³ л³чыцца нацыянальнай г³сторыяй. В³та¢т Вял³к³ вял³к³ князь л³то¢ск³ часо¢ Сярэднявечча выступа¢ супраць вун³³ з Польшчай. У м³жваеннай Летуве ³мя В³та¢та Вял³кага зьвязвалася з ``залатым векам'' Л³твы да Любл³нскай вун³³ 1569 г. ³ з рэваншысцк³м³ планам³ летув³са¢ адносна Vilnius'у. У Л³то¢скай ССР ³мя В³та¢та па-ранейшаму с³мвал³завала варожасьць да пальшчызны22. Кал³ летув³сы вызвал³л³ся ад савецкай улады, В³та¢та Вял³кага зно¢ узвыс³л³ да найвыб³тнейшых нацыянальных героя¢. В³та¢тас Ландсберг³с мацава¢ пал³тычным³ сродкам³ тую ³дэю нацыянальнага адраджэньня, с³мвалам якой бы¢ В³та¢т Вял³к³, адна¢леньне старажытнай Л³твы асобна ад Польшчы. У 1988 г. Ландсберг³са абрал³ л³дэрам летув³скага нацыянальнага руху `Sаjыdis'. У 1990 г. ён старшынява¢ на сес³³ парламенту, кал³ абвяшчалася незалежнасьць Летувы. У 1991 г. Ландзберг³с абраны старшынём парламенту незалежнай Летув³скай Рэспубл³к³ са стал³цай у Vilnius'е. У верасьн³ таго ж году ¢рад Ландсберг³са пача¢ дыпламатычныя перамовы з Польшчай, у ходзе як³х Ландсберг³с патрабава¢, каб Польшча прызнала летув³ск³ статус м³жваеннага (у 1920-39 гг.) Vilnius'у.
Гэткую нязвыклую дыпламатыю спарадз³ла своеасабл³вае бачаньне м³нулага, якое адма¢ляла повязь з Польшчай за раньн³м Новым Часам на карысьць рамантычнай ³дэ³ сярэднявечнай Л³твы. У гэтым была адметнасьць летув³скага нацыянал³зму, мэтанак³раваны адказ на панаваньне польскай культуры, прывабнасьць якой добра ведала кожнае пакаленьне летув³ск³х нацыянал³ста¢. Нават рамантычную ³дэю сярэднявечнай Л³твы гэтага Эдэмскага саду ¢ летув³скай м³фалог³³ найпрыгажэй выказа¢ па-польску М³цкев³ч. Конрад Валенрод, герой аднайменнай паэмы М³цкев³ча, радкам³ з якой адкрываецца гэты разьдзел, сярэднявечны л³цьв³нск³ рыцар. Яго подзьв³г у тым, што, схава¢шы сваё сапра¢днае ³мя, ён бязьдзейн³чае на службе ¢ ворага, покуль не надыходз³ць вырашальны момант. Прыдуманае М³цкев³чам для сваёй гера³н³ ³мя Гражына увайшло ¢ летув³скую мову. Гэтак звал³, напрыклад, жонку Ландсберг³са. Зварот да Сярэднявечча ³ адма¢леньне раньняй мадэрнасьц³ спалучал³ся са стварэньнем мадэрнай этн³чнай нацы³ ды ³м ³ абумо¢л³вал³ся. Да¢н³на летув³скай мовы ператварылася ¢ хараство летув³скай культуры, а затым хараство культуры ператварылася ¢ моц масавай п³сьменнасьц³ ³ ¢сеагульнае выбарчае права. Гэтыя чыньн³к³, вядома, мел³ вел³зарную с³лу сам³ па сабе.
Як ³ пасьля Першай сусьветнай вайны, летув³ск³я ¢лады пасьля распаду СССР замацо¢вал³ г³старычныя м³фы ¢ масавай сьвядомасьц³. Патрэбу народу ¢ г³старычнай пра¢дзе задавальнял³ перавыданьн³ г³сторыка¢ м³жваеннага часу, асабл³ва найбольш вядомага нацыянальнага г³сторыка ³ м³фатворцы Адольфаса Шапок³. У 90-х гадах па-летув³ску выйшла нават неверагодных памера¢ праца Нарбута, нап³саная па-польску. Як ³ пасьля Першай сусьветнай вайны, па распадзе СССР ³снавала небясьпека, што г³старычныя м³фы, замацава¢шыся як пал³тычны дыскурс, не дадуць летув³скаму ¢раду праводз³ць разумную м³жнародную пал³тыку. Можна было небеспадста¢на меркаваць, што страх перад польскай цыв³л³зацыяй, дарэчны ¢ с³туацы³ нацыянальнага адраджэньня, аслаб³ць Летув³скую дзяржаву на м³жнароднай арэне. ² першыя крок³ летув³са¢ не давал³ падстава¢ для аптым³зму. Першапачатковая халоднасьць Ландсберг³са ¢ дачыненьнях з Польшчай сустрэла разуменьне нацы³. Прычым нацыянальны кансэнсус скла¢ся надз³ва хутка ³ выяв³¢ адметную зьн³таванасьць ус³х пакаленьня¢ у летув³ск³м грамадзтве. Кал³ на пачатку 90-х гадо¢ летув³ска-польск³я дачыненьн³ забуксавал³, а летув³ск³х школьн³ка¢ папрас³л³ назваць самую ганебную падзею ¢ нацыянальнай г³сторы³, тыя найчасьцей згадвал³ вун³ю 1569 г. з Польшчай23.
1 W³odzimierz Borodziej, Stanis³aw Ciesielski, Jerzy Kochanowski. «Wstкp»// Przesiedlenie ludno ci polskiej 23 25; Valentinas Brandi auskas. «Migracje i przemiany demograficzne na Litwie»// Krzysztof Jasiewicz (рэд.). Europa nie prowincjonalna. Warsaw: Rytm, 1999, 1123.
2 Przesiedlenie ludno ci polskiej, ²²²; 109ff; 159; 361-364.
3 Piotr Ebeihardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie. Warsaw: Przegl¹d Wschodni, 1997,167; Piotr Eberhardt. Polska ludno ж kresowa. Warsaw: PWN, 1998, 114-123; Benedict Anderson. The Spectre of Comparison. London: Verso, 1998, 36-45.
4 У аф³цыйных кваз³-мемуарах гэты перыяд падаецца як барацьба за ¢ратаваньне „летув³скае нацы³''. M. Бердонайте. Товарищ Матас, Vilnius: Mintis, 1986, 89.
5 Barbara Christophe. Staat versus Identitдt. Cologne: Wissenschaft und Politik, 1997, 41.
6 A. Бенджюс ³ ³нш. История Вильнюсского университета. Vilnius: Mokslas, 1979, 154, 194; Marceli Kosman. Uniwersytet Wileсski 1579-1979. Wroc³aw: Ossolineum, 1981, 57.
7 Н.A. Aйтов, В.Г. Мордкович, М.Х. Титма. Советский город. Масква: Мысль, 1988, 212-222; Romuald Misiыnas, Rein Taagepera. The Baltic States. London: Hurst, 1983,106,125.
8 A.J.P. Taylor. The Habsburg Monarchy, 1809-1918. London: Hamilton, 1948.
9 Vytautas Vaitiekыnas. «Sovietized Education in Occupied Lithuania»// V. Stanley Vardys (рэд.). Lithuania under the Soviets. New York: Praeger, 1965,186-187,194.
10 V. Stanley Vardys. «Modernization and Baltic Nationalism»// Problems of Communism, September-October 1975, 43.
11 Marek liwiсski,Valerijus иekmonas. «Œwiadomo ж narodowa mieszkaсcуw Litwy i Bia³orusi» // Przegl?d Wschodni, 4, 3 (1997), 585; Vesna Popovska. National Minorities and Citizenship Rights in Lithuania. Houndmills: Palgrave, 2000, 45-49.
12 Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie, 176-179; Nicolas Werth. «Apogйe et crise du goulag»// Stephane Courtois (рэд.). Le livre noir du communisme, Paris: Robert Lafont, 1997, 262.
13 Zigmas Zinkeviиius. The History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopediju leidykla, 1996,32.2-324; Misiunas,Taagepera. The Baltic States, 159-165.
14 Vardys. «Modernization and Baltic Nationalism», 38-40; Eberhardt. Przemiany narodowo ciowe na Litwie, 203.
15 Антанас Снечкус. Советская Литва на пути расцвета. Vilnius, 1970.
16 Пара¢найце з: Leonidas Donskis. «Lithuania at the End of the Twentieth Century»// Aleksandr Dobrynin, Bronius Kuzmickas (рэд.). Personal Freedom and National Resurgence. Washington, D.C. Paideia, 1994,59-74; Douglas Spitz, William Urban. «A Hindu Nationalist View of Baltic History»// Journal of Baltic Studies, 24 3 (1993), 297.
17 Zinkeviиius. History of the Lithuanian Language.
18 Virgil Krapauskas. «Marxism and Nationalism in Soviet Lithuanian Historiography» // Journal of Baltic Studies, 23,3 (1993), 255; Tomas Venclova, «Litwo, ojczyzno nasza»// Lithuania, 26-27 (1998), 78; Jacek Borkowicz. «PolskaLitwa» // Polska w Europie, 12 (1993), 34-35; Alicja Nagуrska. «Jкzykinarodykultury»// Lithuania, 5 (1991), 194; Stephen Burant, Voytek Zubek. «Eastern Europe's Old Memories and New Realities»// East European Politics and Societies, 7, 2 (1993), 375.
19 Greta Lemanaitл. «Stereotyp Polaka w oczach Litwina»// Teresa Walas (рэд.). Narody i stereotypy. Cracow: Miкdzynarodowe Centrum Kultury, 1995, 90-94. Гл. таксама Marek Œliwiсski. «Conscience nationale et la perception gйopolitique des habitants de la Lithuanie» // Pierre Allan, Jan Œkaloud (рэд.). The Making of Democracy. Prague: Economics University Press, 1997,134-140; Kultura, 441-441 (1984), 133-135; Œliwiсski and иekmonas, «Œwiadomo ж narodowa mieszkaсcуw Litwy i Bia³orusi,» 538-585.
20 Alfred Erich Senn. Gorbachev's Failure in Lithuania. New York: St. Martin's, 1995, 31; Izidors Vizulis. The Molotov-Ribbentrop Pact of 1939. New York: Praeger, 1990; Christophe. Staat versus Identitдt. 104-122. Гл. таксама V. Stanley Vardys. «Lithuanian National Politics»// Problems of Communism, July-August 1989, 54, 62; Aleksandra Niemczykowa, «Litwa na drodze do suwerenno ci»// Lithuania, 17 (1995), 105.
21 Vytautas Landsbergis. Lithuania: Independent Again. Seattle: University of Washington Press, 2000; пра Чурлён³са гл. A.E. Senn. «The Lithuanian Intelligentsia of the Nineteenth Century»// Aleksander Loit (рэд.). National Movements in the Baltic Countries. Stockholm: Center for Baltic Studies, 1985, 314; Misiыnas, Taagepera. The Baltic States, 148. Гл. таксама Popovska. National Minorities, 57; Vytautas Landsbergis, «Pie с o tym, kim jeste my»// Lithuania, 1 (1990), 16-21. Рэаб³л³тацыя Чурлён³са была часткова вын³кам намаганьня¢ Антанаса Венцлавы.
22 Alvydas Nik entaitis. «Der Vytautaskult in Litauen und seine Widerspiegelung im Denkmal»// Nordost Archiv, 6, i (1997), 131,138-141. Пара¢найце з: Antanas иaplinskas. Vilnius Streets. Vilnius: Charibde, 2000.
23 Vytautas Toleikis. «Historia w szkole litewskiej w perspektywie stosunkуw polsko-litewskich»// Robert Traba (рэд.). Tematy polsko-litewskie. Olsztyn: Borussia, 1999, 210-212; Birute Vareikiene. «Od konfrontacji do zrozumienia»// ibid., 216-225; Christophe. Staat versus Identitдt. 141-165; Adolfas Šapoka. Vilnius in the Life of Lithuania. Toronto: Lithuanian Association, 1962.
Перакладз ангельскай Вольг³ КАЛАЦКАЙ.
Рэдактар перакладу Уладз³мер Арло¢.
навуковы рэдактар доктар г³старычных навук Захар ШЫБЕКА.
